Aquela discutida sus l’avenir de la literatura, e mai de la literatura occitana en particular, l’ai aguda ja, e mai mantun còp, amb qualques escrivans de considerar coma Ganhaire e Forêt. L’aviái aguda amb Robèrt Lafont, abans que nos daissèsse orfanèls e l’ai aguda un nombre incaculable de còps amb el après sa despareguda, perque èrem pas totjorn o totjorn pas del meteis vejaire. Èra plan malcomòde de se trobar en desacòrd amb el, finissiá totjorn per vos emberlificotar. E vos prègui de notar que non diguèri pas (profieiti que tot lo monde bada per plaçar la negacion classica) aquò per vos convéncer. L’aviái aguda antan amb Renat Merle, amb Alan Pelhon e Andrieu Neyton. L’aviái aguda amb Leon Còrdas, Fèlix Castan e Ives Roqueta quiti de temps en temps a far virar las taulas, ara que son partits, per lor demandar qualque precision, o tot simplament per me regalar de los escotar parlar despuèi l’autre costat de las causas futilas. L’ai aguda amb Franc Bardou, Joan-Frederic Brun, Anne Jouve e Estèfe Ros, amb Evalina Faïsse, Domenge Caucat e Michel Fraysse e quitament amb Florian Vernet. E m’avisi que l’aguèri jamai amb Joan Ives Casanòva, mas aürosament el a ja respondut a la question despuèi son intrada en literatura e vos remandi a sas òbras complètas ont s’es exprimit en abondi.
Coma assagi de me téner al fial de çò que s’escriu presentament sus la planeta occitana soi a me trachar qu’avèm servat (e benlèu ganhat) dins lo cors del darrièr mièg sègle de capacitats interessantas d’adaptacion que nos daissan esperar que s’aquò vira nòstra literatura va perseguir inesperadament son camin baringa-baranga de cap a la fin d’aqueste sègle vint e unen, segon de tendéncias a se dessenhar de mai en mai clarament. Me sembla.
Quines son los factors novèls, e estonants tot pensat, que m’autorizan aqueste optimisme, mesurat que mesurat ?
Ignòri pas que la responsa de tot segur exigiriá un estudi amplament plurudisciplinari, la conjonccion de las recèrcas e de las analisis d’una tièra de laboratòris universitaris dedicats : sociolingüistica e sociologia, lingüistica aplicada, estudis sus las politicas culturalas e educativas… son de domenis ja sollicitats que nos porgiràn en temps e ora lors diagnostics. Lor cal far fisança, un còp que i seràn passats i aurà « pus res a espolsar ».
Portarai ma modèsta pelha a la bugada1 perque mon antica experiéncia me suggerís doas explicacions que, ne soi segur, alimentaràn una reflexion aitan sanissa coma indispensabla.
D’en primièr lo constat que la recèrca universitària del mièg sègle passat aurà fin finala servit a quicòm e permés l’espelison e la promocion d’un nombre vertiginós (confortablament unifòrme) d’estudis suls parlars mai o mens fossiles, mai o mens fantaumatics, e quitament sus d’unes francament recreats in vitro (segon un principi que J-L Borges immortalizèt dins la novèla Tlön Uqbar Orbis Tertius). D’aquí podèm pensar que mercejant l’I.A e l’accessibilitat instantanèa a las basas de donadas porgidas en accès liure aurem dins las annadas venentas (lo fenomèn a ja començat, cauta-cauta, veire en fin d’article) una quantitat seriosa d’òbras novèlas, dins una lenga irreprochablament autentica.
L’experimentacion a ja espelit, modèstament, jos fòrma de galaup d’ensag, amb qualques traduccions de remarca, notablament una en mentonasc de las mila uèit cents paginas de l’Òme sense qualitats de Musil, e vos cal assaber qu’una autra, ambiciosa, es en cors dins lo parlar negue [parˈla ˈnøɣə] dins sa tendéncia Manciet, lo mai negue que se pòsca imaginar de la Cèrca del Temps Perdut del paure Proust en quinze volumes. Se ditz que los tres primièrs serián ja plegats. Per totes los qu’aurián pas legit l’original e que lo vòlon legir en companhiá de qualques diccionaris (en linha o non) e d’una resèrva pro fornida de Doliprane.
Mas subretot vòli parlar de vertadièras e originalas creacions indigènas : tota una literatura d’accès facilitat per las genialas aplicacions e los mejans en linha que los/as legeires/as eventuals/as pòdon aver a posita.
Vesèm aital espelir de romans de sciéncia ficcion gènre Space Opèra en lengadocian del País de Sault (lo d’Espezèl que non pas lo de Belcaire, non mancariá pas qu’aquesta !), de polars en marselhés de la còsta plena (lo vertadièr, lo de Benedit illustrat per l’immortal Chichois) e de romans erotics (tendéncia hard core) en aranés garantit de soca. Precisi, en aranés d’avant la tragica decadéncia que coneguèt après sa reconeissença coma lenga cooficiala en Catalonha. Parlarai pas del formidable roman istoric sus la participacion d’un jove gavòt sord e mut de naissença a la Guèrra de Secession (1861-1865) una sagà remirabla en vivaro-alpin (de Dinha que non pas de Gap, Dieu nos en garde !).
Cal plan compréner que los logicials de traduccion automatica en occitan (es a dire dins totas las variadas varietats d’occitan reconegudas, senon marcha pas) a partir del francés son a se perfeccionar a un punt que permeton d’evitar lo passatge per un long, fastidiós e o cal dire d’una utilitat tota relativa aprendissatge de la lenga, que d’alhors cadun pòt adobar a son sicut, coma en cosina lo ragost d’escobilhas lengadocian amb una salsa a la menta, la garbura gascona halal, la tapenada provençala sense tapenas. Es donc possible d’ara endavant d’assistir a una espelison creatritz que, segon tota evidéncia, es apelada a se desvolopar dins las annadas venentas.
Dins una situacion ont lo nombre d’escrivans/as es a trespassar, e de fòrt luènh lo nombre non solament de legeires/as, mas lo nombre real de locutors/trises efectius/ivas e quitament lo nombre de personas capablas – materialament - de compréner çò que legisson, las tecnicas novèlas son clarament a mand de sauvar la cultura occitana, e d’aquí la lenga, que demòra evidentament segon la dòxa mai inamovibla per omnia secula seculorum una dins sa remirabla e infinida diversitat naturala…
Mas d’autras consideracions me pòrtan a pensar que l’avenir de las gloriosas letras occitanas es a conéisser un desvolopament2 senon armoniós, pel mens plen de promessas.
Una autora e dos novelaris, dos autors novèls e mai nòus, me semblan a mand de revolucionar la literatura, occitana, mas non solament.
Gineta Grasal (GG) es estada presentada, faussament a mon vejaire, coma una reincarnacion en femenin del personatge mitic d’Herman Melville, Bartleby (« I would prefer not to ») per de rasons de marketing editorial blos jol pretèxte fallaciós qu’a arrestat d’escriure recentament. Aquò’s confondre un pauc facilament los accidents de sa biografia personala amb la trajectòria literària de la que nos presentan coma « una escrivana catara al sègle XXI » çò diguèt, peremptòri, un critic estrambordat e qu’auriá benlèu quichat un briconèl sul Corbièras. Sèm d’acòrdi, tres paginas fa vint ans, e puèi, coma Rimbaud, lo silenci, i a de qué soscar, pensar e perpensar. Mas auriá calgut que lo critic se confrontèsse amb la realitat. E qu’acceptèsse que la cèrca prigonda e exigenta de GG, que disi la cèrca : la quèsta, foguèsse la del lòc unenc de produccion de tèxtes « la Maire dels racontes », e benlèu lo lòc central de la fabricacion de totes los libres, lo trauc negre cosmic ont se congrèan e d’ont, a son vejaire, sòrton totes los libres. Quicòm coma l’Aleph, de Borges, en mai radical. Trobar aqueste lòc foguèt per ela coma los escriure totes, reunits dins un sol. Sos escrits venidors, ne dobtam gaire, seràn lo rebat minimalista de son trabalh acarnassit, plan mai radical que lo de Stéphane Mallarmé en son temps.
Las tres o quatre paginas que consacrèt al subjècte fa vint annadas son coma lo compendi de l’ombra portada d’una descobèrta monumentala, que las annadas venentas non mancaràn pas de confirmar e que rend d’ara enlà inutila tota temptativa ulteriora, perque las conten totas...
Lo segond es Ipolit Mastrolh. L’òbra d’Ipolit es per rapòrt a la de sa consòrre mens ambiciosa, e vist despuèi lo Telescòpi Espacial James Web mai avançada per quant a las realizacions practicas. Experimentala cèrtas, mas ja coneguda dins los mitans informats. Divèrsament apreciada, se li fa lo mai sovent repròche de cèrta confusion formala (finalament superficiala) entre doas varietats de provençal çaquelà plan definidas de longa man, provistas d’isoglòssas definitius despuèi que plus degun es capable de parlar corrèctament aquestas varietats, lo central e lo maritime, mas es de supausar qu’aqueste defècte menor serà liquidat dins las produccions venidoiras. L’idèa geniala d’Ipolit Mastrolh es de compausar de romans en partida dobla. La primièra partida (la version sonada per el « version mascle » d’ara enlà : VM) dins un òrdre cronologic convencional, se presenta tota classica jos la fòrma d’un scenari basic que dona las claus de lectura mas qu’es destinat a paréisser, estrategicament, tres meses après la pareguda del volume complementari (la version sonada per el « version feme », d’ara enlà : VF), lo qual a donc la primautat pel lectorat. Aquesta VF se compausa exclusivament de las multitudinàrias e detalhadas nòtas de bas de pagina, e donc de commentaris - segondaris o necessaris- qu’acompanhan lo raconte principal. Lo (la) legeire(a) es en consequéncia menat/ada a se bastir a partir d’aquestas annotacions un raconte personal, conjecturat, e qu’aurà s’aquò l’interèssa totjorn la possibilitat d’en verificar la validitat un trimèstre après. Es evident que per l’editor, es tot benefici, e que lo primièr sortit (lo roman « feme » VF), pro que siá moderadament capitat, servirà de publicitat e de promocion al segond (lo roman « mascle » VM). Tota la dificultat es de lo capitar, question de competéncia e de professionalisme : mas es necessari que la redaccion dels dos obratges, per la credibilitat de l’experiéncia (d’escriptura e de lectura) siá realizada efectivament dins l’òrdre invèrse a çò acostumat. Dins aquesta amira los ostals d’edicion occitans son a multiplicar las sessions de brain storming e a organizar de còlas eficaças e especializadas de ghosts writers destinadas a suplir las defalhanças eventualas, totjorn possiblas, de lors escrivans mai reputats e mai rendables.
Lo tresen autor portaire de la renovacion de las letras occitanas, Filemon Chauchimèca presenta per sa part un projècte ambiciós mas sense granda originalitat a primièra vista, en granda part inspirat per d’exemples pescats sus Internet. Lo roman en kit accessible a totes, que bastissètz segon vòstra umor, vòstra (in)cultura, vòstras obsessions ad libitum… Se presenta jos la fòrma d’un logicial complet (mesa en pagina, correccion automatica, insercion de mèdias e de templates) : es accessible jos licéncia e/o abonament, evidentament evolutiu.
Se tracta dins aquesta proposicion, de montar, a l’ostal e sense competéncia particulara, tot tipe de roman, qual que siá, se vos sentissètz en condicion. Filemon prepausa aital tota una tièra de romans per totes los gosts, totas las obsessions : grand public, sentimentals, mistics, Coranocompatibles, educatius, policièrs, erotics, o francament pornografics. Totes los gènres son accessibles, lo roman istoric, lo roman novèl, de capa e espasa, bildungsroman, neoneolitic o SF … Basta de causir dins l’importanta basa de donadas porgida per aqueste benfactor de las Letras los elements que causissètz (lòcs, epòcas istoricas o non, tipes de personatges, circonstàncias… etc) e de los porgir a un logicial que coma ChatGPT s’entrevarà de la realizacion. Operacion facilitada, es indispensable d’o senhalar, per una ergonomia e una practicitat sense defèctes, rara dins aquela mena d’aplicacion e superiora a las ofèrtas concurrentas sul mercat. Causa de notar, la realizacion del projècte final es quasi immediata, folzejanta, non avètz pas a esperar d’oradas e quitament de jornadas per obténer un resultat que frega la perfeccion. Tot comprés : paginacion, quatrena de cobèrta, illustracion eventuala de la cobèrta etc… Se seguissètz lo cosselhs e las directivas de F. Chauchimèca e mercé a l’I.A que dins las circonstàncias remplaça avantatjosament vòstra I.P (intelligéncia personala3) seretz espantats e encantats del resultat, vòstres legeires tanben. M’anatz avançar que d’autres se son ja illustrats dins aqueste domeni de la CCAO (creacion combinatòria assistida per ordinator). Me gardarai d’o negar, mas vòli simplament apondre a mon informacion un complement que, de segur, despertarà vòstra atencion e empusarà vòstra curiositat, e benlèu vòstre interés. Lo logicial Lo Realizaire 4, es capable de vos póner un roman d’aventuras goticas o una saga intergalactica dins totas las lengas màgers de la planeta, e tanben en occitan.
Dins quin occitan, demandaretz. Dins lo que se pòt deduire de totas las basas de donadas que l’aplicacion i a accès : forra-borra e a la gacha-empega, tot a boudre e a la buta-buta. Mas es possible de causir lo dialècte o lo parlar que volètz privilegiar. Lo provençal, lo lengadocian, lo niçard… totes los que son repertoriats. Avètz quitament la possibilitat d’optar a boudre e mai a jaba per de solucions mai rafinadas. Lo logicial Lo Realizaire vos baila la possibilitat de jogar artisticament de totas las nuanças que ne mestreja la practica : vòstre roman tot en neogascon pòt tanben alternar artisticament lo bearnés, l’armanhaqués, lo bigordan, l’aranés, lo lanusquet, l’agenés, lo bordalés… per un fòc d’artifi lingüistic d’una formidabla autenticitat.
Nos trobam davant un fenomèn que, de luènh, transcenda la simpla produccion literària e que nos pòt, a son biais, tranquilizar sus l’avenir de la cultura e de la lenga occitana.
Mercejant l’invencion geniala de Filemon Chauchimèca, totes (o quasi) los occitans an la possibilitat de venir d’escrivans : un revenge que ne mesurarem naturalament l’impacte dins las annadas venidoiras amb l’espelison de libres occitans per milierats.
E poirem far a la perfin l’esparnha d’un ensenhament aleatòri, costós e fastidiós : totes escrivans, e quin besonh aurem, d’alhors, fotral, de locutors e de legeires ?
Felip Filibèrt.