En memòria de la regretada Fabiana Garnerin

Las regas seguentas resultan de doas tièras de nòtas acampadas, a fial de temps, a la lectura de l'òbra ara considerabla de l'escrivan peirigordin en lenga nòstra. La primièira me venguèt de las reflexions que noirissi, coma istorian de la literatura, sul quite concèpte d'aquel binòmi : es, la literatura, lo fach de l'autor, de son engèni creator, son trabalh d'escritura, son coratge per se far publicar ? O seriá puslèu aquesta lo fach del lector, son atenda de ficcion narrativa o poetica, son trabalh de lectura (l'alfabetizacion es causa recenta dins l'istòria, e o es encara mai a regard de nòstra lenga), sa receptivitat per l'escrich (imprimit o manuscrit, uèi electronic) ? Sociologia de la creacion, sociologia de la recepcion, constrenchas tecnicas del libre, economicas de l'edicion – ièr e uèi tan pesugas dins nòstra produccion literària. La segonda tièra es tirada de las bonaüranças de lectura d'òbras recentas de Joan Ganhaire que m'an particularament tocat e esmòugut per sas tematicas, son etica, son tractament estilistic, sa poetica e son expressivitat. Totas doas s'inscrivan dins l'istòria : la primièra d'una vida consacrada a produrre una literatura per un pòble sens nom ni estat, la segonda del moment que sèm, amb çò que pòt ara porgir una ficcion performativa d'umanitat umana. D'aquí las doas partidas de mon perpaus.

De l'aubre que frotgèt : creis e vitalitat d'una òbra literària

Ramentarai aquí lo desvolopament cronologic e tipologic de l'òbra de Joan Ganhaire, sas tematicas e los rapòrts qu'entretenon amb son lectorat, sa contribucion a l'escritura d'una literatura occitana (tant freula siaga). Parier coma disián antan que l'occitan es pas una lenga per qu'auriá pas de gramatica, d'unes (e mai cultivats) creson encara qu'aquesta lenga ten pas de literatura, o qu'auriá cap de consisténcia, agent pas l'ombra d'una 'institucion literària' (tan menudeta e estropiada per l'istòria siá). Es mal coneisse los camins de la creacion, se l'an jamai legida, que son camins de vida frotjanta. Joan Ganhaire non es d'aqueles despacients que decessan pas de migrar al 'còp d'après', d'aqueles bolegaires que totjorn los triga qualque cocha novela. Abarit al campèstre, n'es demorat l'observador sempre amorós, plan d'ora fin coneisseire esmòugut de sa sauvatgina avans de far mestier de la clinica per secorre l'enja de doas pautas, amai doas caras : a l'un còp malandrosa abasida e leberaubra afamgalida. De la consciéncia d'aquel partiment de la vida entre doléncia e crudeltat probable venguèt la cèrca d'una lenga personala d'escritura que pòsca tant servar pudicament l'autenticitat del tendrum de l'enfànca que servir lo ferm voler d'aparar tota vida bateganta. Lo batèc, ensenhança primièra pel metge, L'Enemic de la mòrt, coma disiá l'Eugèni Le Roy1.

Acabada sa facultat a Bordèu, J. Ganhaire (abreugi d'ara enlà per JG.) venguèt a l'occitan amb la vòlha de reabilitar entorn de se e amb sas practicas, joves e vielhs – cap de mestier mai pregondament socializat qu'aquel de medecin de campèstre – la consideracion per la lenga d'ostal. Aderent de Novelum, la jove seccion IEO de Peirigòrd, dintrèt en escritura en far paréisser a Bordelha, ont s'installèt en 1969, un bulletin local que sonèron Ventador. L'omenatge amagat al trobador legitimava la publicacion de pichonas cronicas en occitan, fin de familiarizar lo public del canton (occitanofòn als 80%) al fach que la siá lenga se podiá tanben escriure. E mai que mai balhar plaser al legidor.

De fulhs en fulheton

Essent la causida de la grafia classica ('normalizada' se disiá, una escomesa !), per plan far vèire que lo 'patoès' èra pas un sabir de nècis, l'equacion èra de plan posicionar lo registre d'expression vector melhor d'un tal plaser de lectura. Coma èra pas question de porgir de Sartre (a maugrat l'estaca peiregòrda) ni de Ionesco a-n-aquel public rural, caliá al contre partir de son orizont de vida e de sas curas, en téner compte de çò que se racontava e s'escriviá en occitan dins lo ròdol. Del costat oral èran lo conte, totjorn plan viu en aquel temps, noirigat d'un imaginari reiral fantastic encara franc de la S.F., e la viòrla2, biais de narracion realista breu, saïneta (pochade saginada) mocandièra o calhòla. A l'escrich, en mai de viòrlas (a còps qualitadosas), circulava subretot de poesia narrativa felibrenca o de teatre retipant la vida quotidiana3. A las raras d'aquels genres, JG. causiguèt donc la short story.

La vena corta ofrissiá maitas comoditats : de temps liure per l'escriveire coma pel lector, d'aise compausar per l'autor coma de legir pel descriptaire (generalament locutor complit mas non alfabetizat dins sa lenga), d'experiment dins la construccion d'intrigas coma d'aculturacion de son lectorat a la ficcion moderna. Permetiá una facilitat editoriala e un bon taus de penetracion, un format narratiu pròche del conte coma de la viòrla, que menavan una proximitat naturala amb lo legeire. JG. la confortèt per son realisme descriptiu atrasent, la personalisacion dels subjèctes locals virats a l'autoderision, lo concret a de còps mesclat de gravetat de sos tèmas. De Ventadorn a la revista Novelum, la tièra fuelhetonèsca de crocadisses de las Cronicas de Vent-li-Bufa (en numeròs especials de la revista puèi en volums, amb reimpressions) podiá pas trobar melhor parçan per frotjar.

Cap a l'escritura romanesca

Venguèt lo tronc ramelut d'aquela òbra de pròsa, auèi de las mai abondosas. A la lèsta se veson tres marns essencialas a l'aubre de JG. Sos primièrs romans son una capitada ufanosa de la narrativitat pel mejan de la fantasiá. D'amira pròpriament fantastica es Lo Darrièr dels Lobatèrras, 1987, sus un sorne tèma medieval, escasença d'una reflexion al resson pregondament personal sul mite del leberon, sa dobla personalitat e las raiçes individualas e socialas de la violéncia. Un procèssus dramatic totjorn d'actualitat, per dire pas eternal. E i a, benlèu, dins aquel embarrament ofegant, un remembre, per aquel aimador de la natura, de l'embarrament vilaud, cap e cap amb los estudis bordaleses, e una muda protestacion devèrs las semblanças anatomicas d'aquels amb d'unas scenas sagnosas dels retorns de caça pairals.

D'amira mai explicitament istorica es la seguida de Dau vent dins las plumas, 1992, e Las islas jos lo sanc, 2006. Los dos romans son ancorats dins un passat portuari bordalés brusent del sotlevament popular antimonarquic de l'Olmeda (L’Ormada o L'Ormée), fasa aquitana de la Fronda que guinhava suls republicans de Cromwell, desvelhant d'anticas amiras. A la favor del dessenh de cubèrta s'i vegèt primier un roman de capa e d'espasa (pauc que pron mocandiér dau grand Dumas, e bon per la joinessa) per son tèma aventurós, lo ritme de sos capitols breus, la bolegadissa descabestrada de sos personatges.

Mas es tanben la restitucion plan documentada, e tornada pensar de Garona estant, d'una pagina d'istòria politica autoctòna clarament pas encara 'de France', remandada al pus fons de la memòria del 'Pòrt de la luna' (chafre de la vila de Bordèu) per l'alfabetizacion lavissiana. Vent li a bufat, segur, mas un posicionament axiologic comun religa aquelas òbras, romans istorics fin finala, que n'an tota l'embriaguesa pintoresca. Critics sus la dòxa demonstratritz ordinària del genre, son pas brica de la mena del 'roman nacional'. Son d'un temps de pas pus d'istòria, o pusleu d'istòria suspenduda, que per un pauc se podriá virar, coma son autor, cap a d'autres orizonts, d'autres aires, d'autras libertats. Tròp concrets e pegats a l'istòria per èstre utopics, son d'una ucronia per plan dire conortanta, coma lo mond aimat de las Cronicas o la bòria adoptiva de Darnautguilhem. La vielha lenga val d'èstre aparada, mas demanda d'èstre afeccionada. Que nos aima en retorn.

Lo genre policier, ficcion pel monde complèxe

Una segonda marn, romanesca tanben cò de JG. s'impausa per son envergadura : la tièra inagotabla dels romans policièrs que l’intriga n’es resolguda pel comissari Darnaudguilhem. Se pòt vertadièrament dire qu'amb Florian Vernet per challenger los dos autors an cambiat lo paisatge literari occitan contemporanèu. Non pas que la produccion romanèsca occitana ague pas percebut mai d'ora las potencialitats del genre, sa proximitat amb lo mond ordinari e l'oralitat. Lo personatge emblematic del comissari pòrta, parier coma lo metge, un regard intrusiu sul mitan de son ròdol, e los procèsses-verbaus de l'un coma las ordenanças de l'autre pòdon cobrir un fum d'escasenças narrativas descriptivas d'un realisme sorne o risolier, franc del psicologisme romanèsc anterior. Après 1945, lo 'policièr' occitan s'afortiguèt segon l'estandard occidental actual, amb una vena sociala mai critica cò dels Provençals (R. Lafont, P. Pessamessa, Cl. Barsòtti) mas èra luenh de dominar l'edicion quora pareguèt Sorne trasluc en 2004. Avisam la colleccion « A Tots » al moment que sortiguèt aquel títol, jol n° 162. Lo naviri amiral de la pròsa occitana, que jamai aviá categorizat las òbras, campèt lo roman dins una flama nòva jos-colleccion « Crimis », designant a l'un còp l'especificitat de la ficcion e l'audiéncia ja d'ara enlà obtenguda. Sufís de dire que los detz titols ental publicats, a la mejana d'un cada dos ans fins a 2024, an fach d'aquel « flume negre » una capitada quasi esportiva de nòstra produccion literària, e de sos crimis un floron de l'editor. JG. porgís al public estacat a sa lenga un espaci de literatura de léser, ont pòt daissar landrar son imaginari a l'entorn de l'enigma de cavar, sens assignacion d'esfòrç estetic rapòrt als canons literaris, ni de causida critica rapòrt a l'us de sa lenga.

Sens emplegar cap booster idealista o identitari, JG. i fa viure, tan pus a plen tras los rebombs romanèsques, una Occitania mai vertadièra que natura, çai que vilauda d'ara enlà. Sa lenga, nuançada e leima, lexicalament riulejanta, desliurada de tot ombrador sociolinguistic, i vueja un aise benaürós. La prusor creissenta de descobrir l'enigma de l'istòria, en cristalizar lo real, mena lo legeire a una accepcion metafisica de l'ubris sens necièra de suggestion ideologica. E lo conòrt, après lo trimfe del justicièr orfanel, se restaura entremièg la familha, a la taula (de las garnidas !), de Puèimaurin. Coma la cera noirís lo cuèr quand a patit. Lo crimi, çai que portaire de mòrt, lo brave monde capita d'o conjurar per la plenitud de son equilibre, la tranquillitat de son refus. Lo tilhet 'policièr' es pas una conversion a l'orror, encara mens de part de l'autor, que i planh ni l'umor, ni l'intertextualitat trufandièra.

De per son ample, la formula romanèsca permet d'ondrar lo desvolopament del tèma de contèxtes diverses. Èran indispensables als tèmas istorics. Un s'impausa dins la contemporaneitat dels policiers : la vila. Los lectors de la seria se son acostumats de veire dins aquela de Maraval, coma es pervesida de tots los atributs de la vila actuala, una capitala miniatura d'aquela republica ucronica occitano-parlanta e sens armada. Una mena de Luxemborg de la proporcion d'una prefectura de talha mejana en laquala lo monde pòsque reconéisser Peireguèrs. Mas la ciutat « a las copòlas bizantinas »4 es pas aquesta ont debuta la carrièra del comissari, amb Las Tòrnas de Giraudon, 2010, roman que seguís las Illas de 2006 : es lo pertrach tot patrat d'aquela de Bordèu. Es la vilassa encara secreta e pauc relusenta dels estudis medicals (duradisses) de JG., que la boboïzacion actuala n'escafa a bels talhs lo passat (una tissa d'adomergiment dempuèi 1445 !) d'ont se lancèt lo joine Bernabèu. E d'ont se tirèron prompte un e l'autre per tornar al país e a la libertat. La ficcion romanèsca se traslata dins lo temps.

Aquel temps d'exili bordalés5 es d'un ambient tot diferent de Maraval. Lo sovenir del quartier, ancian e trist, lord e malnolent, de las parets negresidas de ladrura (los 'ravalaments' èran encara de venir, que n'an pas solament cambiat las façadas) que se sarrava de Sant-Miquèu als Fossats6, a la broa de la Facultat de medecina, trassusa dins aquelas debutas policieras amb un verisme que sasís de tira los que lo trevèron. O coneguèri ieu tanben, aquelas quitas annadas, carrièra del Miralh ont se disiá qu'aviá demorat la salamandra, talament qu'ai servat lo nom del paure malaürós que teniá l'estrech kiòsque de jornals en naut dels Fossats. Rescapat de la guerra de catòrze, s'i èra perdut la vista, e l'ajudavi sovent a traversar per anar dobrir son ganha-pan. Estimat dins lo quartier, lo monde li disián 'Monsur Cozaque'. Mas un ser que l'acompanhèri fins al sieu vegèri sus la pòrta coma aquò s'escriviá : Caüzac. Me tiraretz pas del cap que lo neblós Gaëtan dels Ombradors sortiguèt pas de l'ombra de la quita pòrta aquitana ! Lo gaubi de JG. per espleitar cada indici nominal o material a guisa de revelator d'un estat general li es un biais eficaç de densificar la narracion. I convertís l'observacion clinica en observacion societala documentada e pregondament vertadièra. Tau coma l'ensenhament del paire, caçaire de tria, li aviá aprés de legir dins lo mendre bolegar d'èrba o de fuèlha la preséncia de la cacilha, JG. nos assabenta sens paraulas de la subrevenguda de l'imprevesible, de la cara que se prendrà l'inconegut.

Arquitècte avisat, JG. es atentiu al tractament del contèxte tant en desvolopament textual coma en desplegament de personatges. Ental n'es, estant la recurréncia fondatritz del personatge del comissari, de la constitucion de l'equipa de Darnaudguilhem e del pertrach de sas individualitats, mai singularas las unas que las autras mas collectivament conscientas del pretz de cada peça de la cotria, tibada contra lo crimi. Sens que la seria vengue una saga, se nosa dins aquel escantilh d'umanitat, mai qu'una estima respectuosa de las originas (sovent modèstas) e las originalitats (de còps pintorescas) de caduna e cadun. S'i establís una amistat facha de comprension receptiva de l'autre, un biais d'escambi rizomic de complicitats, gaireben afectiu, que fan la fòrça (siague pagalhosa) e l'eficacitat (imparabla) d'una brigada limiera de tria. Aquesta retipa aital lo microcòsme vilatgés. Coma per la biologia, lo jòc collectiu de las cellulas sanas perven de far barri a l'agression malvolenta de las desvariadas. La solidaritat d'un monde san permet d'acantonar los desreglaments ça que la consubstancials de la societat.

Naturalament arriba qu'aquelas complicitats anèssen, segon la formula, un pauc mai avans 'segon afinitats', siá dins l'equipa, lo mitan enquestat, o los malfatans que corsejan. Ça que la las fenèstras entre-dubertas daissan pas dintrar lo legeire dins la cambra d'amor e la dimension sexuala ne demòra amagada, mai que dins l'ordinari de la literatura policièra. Lo monde i fan l'amor coma se fan la vida, tot parier coma a Vent-li-Bufa : s'estiman melhor la taula ben garnida e lo liech aculhent que non pas voides, cadun o sap. E cadun ne pòt rire, 'castigat ridendo mores', que lo vilatge es pichon, los uèlhs vesents, …e per las mans... se'n plora de còps. Mas JG. es un observador tròp fin per veire pas l'androna entre lo desvolopament psicologizaire, contrari a la dinamica del raconte, e la relucariá pornografica, ajust escalfat d'addiccion alienatritz. Doblament contrària a son etica, seriá empachosa dels sentits pregonds d'estacament e de regret qu'amb la jòia fan la trama de son escritura, la trama de la vida.

La novèla, aporia misteriosa

Enfin son las novèlas : pas pus una marn, mas un bòsc. O puslèu un arboretum, que cada aubre i ten son esséncia pròpra, son perfil estilistic, la sason de son fruch dins lo raconte, la color del fuelhum uman que s'i solombra. Gaire mai longas que las Cronicas, çai qu'amb mai d'ombra que de solelh, coma l'anóncia un primièr recuèlh, Lo Libre dau reirlutz, 1979. Gardan de las primièiras lo parametre breu, propici a la tension coma o èra al cacalàs : nòu novèlas per 80 paginas, format ideal pels aprenents de la lenga coma pels mens joves. Estonats totes d'una literatura que, plantada al còr de son país, pastada de sa lenga de cada jorn, siá capabla de lor far esprovar lo vertolh badant de l'absoluda « Soletat », de lor ficar en qualques virats de fuèlhs, d' « A la vita a la mort », tustadas emocionalas oximoricas d'una ànsia dramatica inexorabla, despietadosa, pròpriament classica. Novèlas a l'Edgar Poe ont lo personatge embarrat dins son raive s'abissa, s'avalís a paucas dins un decòr verenós sornarudament familhièr ont fin finala dispareis. D'aquelas que l'autor meteis confessa : « Chaliá que 'quò suerte ». De fach, per la maja part, lo narradís n'es omodiegetic : lo raconte se'n desliura coma un suchetament a mièja vergonhós.

E si se'n trobèt ben, alentissent encara lo pas narratiu dins un esmavent Viatge aquitan, 2006, que caup solament sièis novèlas aqueste còp per 100 paginas. L'ambient n'es briga risolièr, çai que s'acabe dins una ganda emocion poëtica long del « Sendareu daus genebres afar d'un joine desparièr (degun sap pas tradusir lo chaitivièr de l'enfança coma JG.) qu'en pregond desrei identitari ven amorós de son medecin, aquí sens remèdi, tresvirat de lo'n veire morir. Lo tempo mesuradament alongat dels Viatges rapòrt a las Cronicas permet donc a la serp de l'angoissa d'i plan desplegar sas singlas desvariantas. Aquelas novèlas son probablament las paginas que mai costèron mentalament a l'autor, coma mai sasiguèron los legeires. La premsa e mantun prèmi public7 n'afortiguèron lo succés, las causidas d'antologias retrasent l'avanç de nòstra creacion literària testimònian de lor resson, las traduccions en França e al defòra fan vèire son influéncia.

Seràn pas per s'escafar amb sièis 'novèlas novèlas' de 2021 que justament, conta que conte, JG. s'i renovela amb una malícia gromanda. D'abòrd, i pren a rebors son pròpri 'flume' romanesc en ne repicar provocatòriament lo modèl policièr, a beu títol d'Enquestas de pas creire. Puèi, de dos, ne compromet aitanlèu lo processus generic de credibilitat (lo policier identifica lo criminal vertadier per de pròvas materialas que desbosca sens se'n daissar contar), a plen jos-títol d'enquèstas 'de pas creire'. Enfin te fisa lo trabalh a un comissari a la refòrma encara mai improbable, ja qu'i vei pas res sens lunetas, tal coma l'anóncia son patronime ramut de Gaëtan Caüsac daus Ombradors, que los trèmas de l'antroponim ne dison la cabeladura (vèire dessenh de l'autor!) e que los vestits dont se subrecarga (amai lo 'calfatge d'apondadís' que fa segre pertot) per ental dire 'l'abilhan per l'ivern' !

Finís que nos ven lo sospièch que l'autor pòsque, benlèu ben, se trufar qualque pauc, possiblament faceciós, çai que benlèu, un pauquet... de nautres !

Cossí volètz que se crega una enquèsta coma Los 'sietats (novèla 6), ont lo comissari deu èstre exfiltrat de la scena del crimi portat per son adjunt, sens autra victima que lo coratge que lor a mancat als dos per causa de fantaumes espaurugants de vielhum ! Amai sens autra peça de conviccion qu'un bocin de sembla-poèma sens coda ni tèsta (Òu ! Boileau), grafinhat en francés (Òu ! Rivarol), lenga que lor cal far trascriure en occitan de uèi per descobrir qu'èra estat escrich per un tipe estranh, mena de treva qu'antan se seriá sonat Rimbaud, tant talament òrre que balhava la peta e que lo fotèron al fuòc. Autrament dich s'agís d'un crimi 'per desfaut', sens victima ni criminal, que l'orror espaventabla n'es inversament proporcionala al ròtle fonsament forastièr de la papeiròla retrobada (« A. R. : Rimbaud o pas Rimbaud », pp. 241 e 247) e de sa lenga improbabla. La poetica de tractament d'aquel tèma d'orror 'd'ambient', sens visualizacion de la menaça coma amb los Lobaterras, me sembla que preluda a una inflexion que se va espandir dins Lo Pacient espanhòu, 2024, amb la fin de vida pauc aprés Meste Verdié, del grand pintor e gravaire Francisco Goya refugiat a Bordéu, autre artista 'desdichado'.

La fugida comicament desesperada dels enquestaires ven una satira del canon policier acostumat, o puslèu un indici de porositat generica entre doas menas de narracion del desòrdre, una criminala, que restablís l'òrdre, l'autra d'astre, posant tornar a la fantasiá. Aquela sembla-novèla adutz aital, en clavadura de recuèlh, coma una mesa en causa de la poténcia mortifèra del crimi. Lo mal resulta tanben de las representacions que nos'n fasèm. Ten pas qu'a nautres de denonciar l'idolatria qu'i voidam plan sovent, coma dins los imatges afroses del poèta. Amai, l'emplec del françés dins una ficcion d'òc contemporanèa sens justificacion narrativa sociala ni cap necessitat ponctuala de 'far real' (s'es pas aquí d'irreal) es una singularitat tematica de remarca, estent que remanda fòra del tèxt la pròva de l'enigma, es a dire lo poèma original, efectivament allucinant, de Rimbaud, Les Assis, ajustat en apendici, luòga del cadabre canonic. Luòga dels jòcs d'encastaments linguistics abituals per vòlha de realime o de pintoresc, aquel biais engaubiat de fòrabandir la lenga imperiala en defugissent de l'emplegar, quitament per parlar d'un de sos pròpris joiels poetics, suggerís un biais inedit de resorbiment sociolingüistic e una vision mestrajada de l'identitat linguistica partejada amb son lector.

Las novelas de JG. se pòdon comparar al teatre dramatic per la sobta e radicala eissida de lor desnosament inic. Ça que la, gràcia al narrator e per sa narracion, lo fial de la vida contunha de se debanar per son monde e pel legeire, e se perseguirà metaforicament pel libre e dins sa lenga, ad aeternam. Per la pluma, lo viure se ganha performativament un avenidor. La catarsis permet una rega de fugida 'a la Chaplin', mens desesperada qu'aquela de Joan Bodon. La filosofia crudèlamant estoïciana del narrator o del testimòni que sembla se deslargar de l'indefugibla catastròfa se vèi fòrça esmendada per aquela esperança. Liberat de la dobla constrencha generica romanesca e policièra, lo cèl se desennegresís. L'empatia tornamai permesa convertís l'estoïcisme a l'umanisme.

Una vista d'ensemble balha donc la mesura d'aquela produccion rica e fòrta sul plan del vam d'escritura de JG. e coma s'auborèt, sens dessenh arrestat, en simbiòsi amb un lectorat el tanben cada còp acrescut. Contextualiza cossí e socializèt e adobèt sos tèmas a las representacions que la societat se fa de sos problèmas, coma per exemple de la descolonizacion (avisada a l'occitana), de l'enfança malastrosa (Un tan doç fogièr, 2017), o del mitan ospitalièr, amb la concentracion economica dels establissaments privats, o las condicions de conservacion espaventosas d'organs umans dins los rèires-laboratòris d'anatomia de las facultats.

D'unas flors espelidas : abotiments d'una poetica

Se pòt pas percorre una òbra tant atrasenta sens èstre pres per la famgala de la legir, la talent de ne gostar l'estil. Aquesta febrilitat del lector fa mai son afar d'una òbra corta, e avèm vist l'incidéncia de la brevetat dins la tipologia del raconte o de la novèla. Mas quand JG. ne cordela una tièra en coda li sega, òm s'aperceb alara que, per èstre de pròsas, la lectura ne balha una impression pròcha de las construccions poëticas un pauc longas o a forma fixa. Coma s'agís jutament de peças d'estil fòrtament poëtic (torns, lexic) las podrem tanben examinar jos l'aspècte formal, coma fariam de poëmas de pròsa, d'actes al teatre, de fasas o periòdes dins la construccion narrativa.

La rapida vision personala que sec podrà decebre los especialistas après la parucion d'una tèsi coma la de Fabiana Garnerin, tan rica d'escambis noirits amb lo quite Joan G. Mas s'el aurà prossas rasons de la me trobar fèbla, li dirai per desencusa qu'es dificil après lo trabalh de tanta completud, clarvesenta comprension e pregonda finesa de nòstra regretada amiga, de porgir gaire mai dins una comunicacion de ressabuda. Ajustarai a la risca d'ofensar sa modestia risolièra, qu'en un autor de l'envergadura que s'es aquesa, demòran e demoraràn molons de causas de percebre, de sentir, d'esprovar, de tastar, de gostar, que son tantes bonaürs de lectura de descobrir, e que n'aurèm de lònga pas acabat. Me'n tendrai donc a qualques paraulas tocant doas peças recentas que teni per la quintesséncia de son biais, per exprimir aital (tan sabi que pauc presa l'escriure 'artiste') çò qu'es vengut son art, un art literari mèstre, franc e liure, una poetica que revèrta la bontat de son país coma la seuna.

La seduccion de l'estil

La primièira qualitat d'aquel art, justament, es l'absolut natural. L'estetica del dire l'endrech dins lo raconte de JG. revèrta non pas l'ondradura literàriament refinada, mas lo sentit mental del monde que i viu, que ne viu. Es pas una beutat (o laidetat) d'escritura mas una vertat de natura. JG. es discípol de nòstre Deu Bartas qu'en plen periòde manierista afortissiá « La natura tostems es mèi bèra que l'art ». Es pas una natura que desplegue, a la romantica, la tela de fons d'un espectacle que fa valer. N'es una qu'es pas muda per que ditz, sens faiçon, lo viure que l'abita. S'i trasvei còp sec tot un habitus qu'esparnha la paciéncia del lector en tot l'amistejar. Sens faiçon tanben es la descripcion dels personatges que nos sap adomergir en qualques mots, e quals mots ! Emplenats d'ironia o d'emocion, d'ira o de destressa, emplegats a l'estona semantica la mai requista e exactament plaçats dins la frasa. Una mena d'efiech La Fontaine : « i avèm tojorn viscut, los avètz totjorn coneguts », que son benaise aparent de faula es una cima d'exigéncia lexicala e estilistica.

Aquela 'naturalizacion' se desvolopa particularament dins las Cronicas e las novèlas. Cada descripcion fa mòstra d'una coneissença de las intimas del monde local, terraires, plantas, bèstias de tot enge, amai nautres, mai chaitius o mai crusèls. Puslèu que fotografiat, i es radiografiat jos totas las corduras, fasent vèire aquel monde del dedins, s'es pas per l'anma. E son las solas radiografias que coneisse que vos fagan espofidar tanlèu veire, remèdi sens parier a la malenconiá, que los actors i son totjorn considerats, çai que malfatans, jos una particularitat pron caricaturala per que daisse plaça a una ironia indulgenta. Aquel biais me sembla d'aténher al sublim, dins tota la portada retorica del terme, dins la novèla longa Los braves jorns de Perdilhòta, 2013.

Lo titre sol n'es jà prometedor : qualques jorns nos seràn pas un afar interminable, ni de se los legir un purgatòri. E puèi se dison 'braves', donc un pauc mens beaux qu'a la television, mas pas trop marrits. Saber de qu'es que Perdilhòta ? Sembla gaire un petitnom, que fa puslèu pensar a las perditz. Aquò nos sarra de Vent-li-Bufa : es lo nom d'una borieta peirigòrda vesina, fargat amb l'aimable copyright de l'onomastica a tots vents, sempre maliciosament parodica e chucosa de nòstre autor. Serà donc question de sos ocupants, d'un bocin de sa vida, e de çò que lor i avenguèt. Massime es un gojat vengut bel dempuèi un brieu, un pauc simplàs mas calossut (110 kg), qu'es demorat alprèp de sa vielha maire, la Zelia, entre que sa sòrre mai fièra s'es establida al borg vesin. Fan vàler amb l'ajuda de la sauma Friqueta e del can Ranfòrt aquel benòt a l'escart, desprovesit de tota modernitat, en viure de pauc sens trobar a dire de res. Un ecosistèma minimal, suau de tota eternitat. Saber se serà per durar.

Al Massima, doas causas li son caras : son berret sens pus d'ans, vengut esculat e crassós, qu'es un autre se-meteis, e la companhiá plena de complicitat afectuosa de las doas bèstias, sas confidentas. Per d'enemics, gaire. Mas d'enemigas si ben, indiscretas, fradassantas, barjacairas : las graulas, que las pòt pas sofrir. Una malautiá de la maire, en obligar la sòrre de far dintrar dins la maison de comoditats tan novelàrias coma l'electricitat, l'aiga correnta e lo fiau parlaire (lo telefòne aviá pas encara agut sos telefonets), ven revolucionar aquel equilibre que li semblava immudable e revulsa lo malaurós. Tant i a que sa deseperança vira al negre lo jorn qu'en bracejant pel camp contra l'enjança alada, las aucèlas enferonidas li rauban lo berret.

Sancho Panza a bèu jogar de l'Esquichòte dins una perseguida eroi-comica desalenada, lo vaquí descapelat, forçat de portar aquel berret ridiculament nòu porgit per la sòrre. Mas l'ira acumulada vos va cambiar lo simplòt en Machiavel lo jorn qu'en abocinar lo jornau dins l'òrt (fin de pervesir, que volètz, lo cagador de papier), i descobrís (cresètz-o se podètz) la publicitat d'un somnifèr « Especiau Rofla Graula »8 ! Una revelacion qu'en cambiar sos darrièrs francs en moneda nòva, faguèt crompar al borg a l'amagat per la (plan genta) infirmièra de sa maire. Las ! L'aucelalha ramassada pels camps, se va desrevelhar al dintre de l'ostal. Se debana alara una batèsta picrocolina de tots los diables, una ajasso-massimo-machia coma jamai s'èra vist, un tau charavelís… que vos reviscola la vielha maire, fasent aital tornar los braves jorns, a Perdilhòta. E purga lo lector neurastenic.

I aguèt ja agut qualques escasenças ont lo vielh refranh epic aviá nasejat dins las epopèias de Barnabèu o de Darnautguilhem, e qu'una instrumentalizacion alada aviá nauçat lo bolegadís fins al Concèrto per pissaratas (la primièra de las Enquèstas del melomane daus Ombradors, 2021). Suls mots ancians, JG. sap far ausir musicas nòvas. Mas aquí nos pincam a una arcada zigomatica superiora als melhors Omèras o Vergelis travestits9 de tot nòstre Barròc. Lo charavelís i salpica a bodre lo comic cumulatiu d'enumeracions desconvenentas, la polivaléncia de l'eteroclit mesclant sons e imatges, flaires e fangas, gatges (çai qu'inanimats, an de segur son idèia) e combatents destimborlats (manobrats dins de sabents efiechs de grop). Ne'n sortís un subrabonde de vida que sa generositat vos esmòu, un cafarnaüm dont cada pèrla, essent irregulièra, es una descubèrta mai. D'intrada, son uèlh de mètge n'a tot percebut. Se JG. es un vertadier autor popular qu'un(a) cadun(a) se'n congosta, es pr'amor qu'autor d'eime e escrivan escrincelant, se ten franc de tota prudariá o convencion.

A, 'queu brave mot de charavelis quand se raleta ! Desvelha la jòia e la vòlha de tots los carnavals reunits, legitima l'esfondrament de tota componccion literària. Quora se l'emplega JG., vos sasís un trepejament enfantolit a la legida de tantas lecariás de lenga que subrondan, garnidas d'aumentatius eufemizaires e diminutius ipocoristics. Son d'unes mots d'aicí tan suggestius qu'aviatz desoblidats, d'autres inconeguts naturalizats amb tanta naturalesa que cap autre se podiá engimbrar amb mai de chuc, ni de vam, de locucions esbleugissentas de nauta loquacitat. E vos disi pas las onomatopèias qu'an l'AOP de Bara-bau (nom vernacular d'una cauna peirigòrda d'al Buga, 24380). Coma l'òme de las caunas faguèt gisclar lo fuòc entre doas pèiras, JG. sap far grelhar la lenga al bufe vesiat de sa pluma. « Non pas de sang ahamada », òu ! Garròs : vos convidan una taula clafida per la fèsta, un clafotís de bonaür que ne cridariatz. Amb Delpastre e JG., n'i a pron per far parlar lemosin a la terra sancera (...pichòt lexic a la fin de la segonda edicion augmentada de las Cronicas, 2016, pp. 101-105, dos CD junts, contats per l'autor...). Coma los del Leberaubre, la revista bailejada per Chapduèlh e Melhau, aquel poèta de la vertat sab far corre los albres la nuèch.

Es pas aisit de desplegar en qualquas regas lo teissut de realisme psicologic e social d'aquel raconte que tusta a la pòrta del roman, en tot lo parodiar coma un Cervantes o un Rabelais. Lo vielhum de la bòria demòra viu per las raices. « Usat es le vièl mòble » regretava Godolin : risca pas que Massime causisca lo formicat de la sòrre ! Lo desprovesiment i es corregit per una doçor tendra de las gents, coma l'infirmièra consenta per procurar l'endormitòri graulhenc, lo cambarada de classa amistós vengut li tornar l'irremplaçable berret, o l'empatia de las bèstias (levat las graulas, 'quò vai de se'). Balha fin finala una umanitat al desumanizat qu'auriá poscut venir lo filh, minus tornat Massime, emancipat per sa santa colèra tot demorant filialament afeccionat de sa maire, respectuós de son ainada e... un pauquet esmòugut per las intervenentas femininas.

L'observacion d'aquel mitan tòca una tala perfeccion del dire que ven una poëtica de la suasion. E la lenga del raconte, per son autenticitat, la rebat a tal punt que nos enjaula dins una metafòra contunha. Gràcia a-n-aquel desplegament lexical terradorenc, la linearitat narrativa finís que cumula una carga emocionala pron fòrta, sens besonh de dramatizacion. Per ental, la lenga contamina tota temptativa d'ermeneutica de l'òbra, coma una irradiacion. A contrario, balha idèia que lo realisme filmic bolegaire de las mòrts 'policièras' èra a de bon un juèc romanesc ont l'enigma receb, de suspenses en reviraments, una solucion per còp d'astre. Aquesta, lo Massime se la resòlv d'esperel : se pausa cap question, aima coma respira.

La ficcion, del fial dels contes al teissut de la faula

Pels contes de la Pès-Nuts, es tornar una apellacion vernaculara, metonimica, de la lebre. Lo mot de lebre, coma aquel de mandra dins la novela eponima de Max Roqueta, es femenin e lo perilh es tanben sa destinada. L'imatge dels pès, metaforic de las piadas, piadas de caçilha, encarna jos nòstres uèlhs aquesta freula salvatgina, entre paur e fisança, dins una amira ipocoristica. Es que la lebre de JG. es un personatge antropomorfizat : bona contaira (e psicològa, va de se), fisa sos racontes a un jovenòt, un manit, dont s'amistosa e que l'escota. E cap de formula en Peirigòrd a pas tanta frequéncia qu'aquelas d'aquí per se contar n'afar en companhiá : « Ço-ditz ; 'leidonc ço di(gu)èt ». Quitament en francitan, torna a cada frasa : 'Kidi ; alors qu'i(l) dit...' Totjorn qu'aquesta nos es de tira presentada coma una lebre de raça que n'a vist d'autres. Experta a escartar los cans e enganar los caçaires, coma aquel que fintèt, per un saut de costat, entre que son can amatat se ronçava. La mòrt badalhava. Cans : 1, lebres : 0, caçador : cornèr. Dels perilhs, la lebre sap donc balhar los ensenhaments. Lo jovent los nos rapòrta de memòria, en lenga umana. Çò ditz JG., amb l'assegurança d'un trochamand e lo fusel de la ficcion.

Un còp èra, l'alba d'ivern ponchejava. Emmantelat dins un grand saile, lo gojardel (èra de l'Assisténcia) entrevegèt sul pendís una vapor tota menuda que se sarrava d'el. S'ausiguèt la caça venir. Una lebre sens tesicar bombèt s'enfonilhar jos la negra manrega, s'apiejar drech contra sa camba. Los cans inquiets d'aquel inconegut quilhat passèron a l'escart. Coma la caça volanta. Puèi la bèstia reconeissenta saludèt civilament, en secodre sas aurelhas de Midàs, de las assabentadas. La nuech passada aviá degut èstre la de Nadal : èra venguda lebre parlanta. Aital faguèron coneissença, dins aquel paisatge incèrt, coma sortit de las brumas del Grand Meaulnes d'Alain-Fournier. « I aviá un còp... » : estatz suaus drollets, lo conte vai començar.

S'èra presat JG. lo libre de V. Propp sus l'estructura dels contes10 ? Tant val lo plural per aquela cordelada de cinc racontes de mòrs (o per plan dire d'immoralitats umanas) que la familha lebrauda ne sèrva lo sovenir. Van èstre estrechament cordurats per l'intimitat de las confidéncias nosadas, de boca a aurelhas, entre aquela contaira a eclipsis e lo narrator, tal « l'inconsolé, / Le prince d'Aquitaine à la tour abolie » de Nerval11, que las nos adutz en letras. L'aise policier qu'aviam presat dins las enquèstas a pas disparegut, mas una draia sens escapa se dessenha per menar lo legeire a passes comptats tras las vergonhas de nòstra espècia, Comèdia pas gaire divina. Un espant incredul sorgenta d'aquela sega de monstruositats desnaturadas, menimosament plegadas dins una vertadièra trena textuala. L'escoson de las emocions e l'ira de nòstra reprovacion s'engulhan dins sos plecs amb una regularitat indefugibla. S'i desvèla una justesa d'analisi psicologica sens parièra, tant dels protagonistas dins sas entrepresas, dels dos contaires innocents, que dels legeires recebedors.

Sabèm pus tròp se nos cal esmaiar d'aquels òrres racontes, nos perdre de pensaments davant las revelacions mesuradas de la bèstia desconsolada que nos para lo miralh, o ensajar d'apasimar, desesperadament, la nafradura badanta de son auditor estoïc, descobriguent en nòstra preséncia la naissuda de sa persona. Lo preludi (p. 7-11), ont se narra lo rescontre que venèm de legir, nosa l'entenda dels dos entreparlaires. Del sovenir d'una caça qu'èra estat obligat de segre, lo gojat afortís sa repulsion de la tuada : « Aviá sarrat mos punhs sus mas aurelhas e aviá barrat los uelhs » (p. 9). L'exòrde desseparat que sec autorisa nòstra preséncia, còsta l'autor, per recuelhir la responsa de la lebre : « Vòles pas que te conte quauquaren ? Veses ne'n sabem de las chausas dempuei lo temps que quilham las aurelhas. E puei, quò te farà quauquaren a escriure... » (p. 12). Seduccion, temptacion, narracion : es l'ofici del prològ, dempuèi lo temps de Marcus Tullius. Èra Ciceroniana la lebre ?

Cada conte es alara pausat en medalhon al dintre de cada uòlh de la trena (per emplegar los termes d'aqueste motiu ornamental), plan destacat tipograficament per de blancs e un titol pròpre. Cadun es encadrat d'un prològ e d'un epilòg, dins losquals lo jovent, narrator omodiegetic tresplombant, ensaja de balhar sens a las estapas de sa jove vida. Cada uòlh, coma un miralh, sembla que retipe per ental coma l'agach corroçat de Dieu en avisar Caïn. Los eslhauces d'aquel simbolisme inatendut cò de JG., lo pivelament d'aital una traucada metafisica, coma son sentit dolorós de la dereliccion, semblan d'aver qualque parentat amb la sensibilitat ficcionala d'un Bodon. La generacion d'après la guerra de 40 legiguèt Camus, mas afeccionava lo romancier de la margarida sul fems, que li dobrissiá lo talh de sa lenga.

Ven primier Lo conte dau sartre e dau lop, (p. 13-18). Lo raconte aqueste reversa lo motiu popular del retorn de l'òme solitari seguit per la bèstia dins la nuèch enneviada. Luòga de salvar sa vida en musiquejar engenhosament, es lo sartre provesit d'un fusilh que perseguís un lop udolaire. Curiosetat pron singulara per decidír lo rèiregrand de la contaira de seguir el tanben la sequela, « que son nas era de prumièira per sentir tan la marjorana que la malurança » (p. 13). Mesfisatz-vos qu'aquel atelatge lexical desassortit es pas un jòc semantic a non còst, un zeugma recercat d'estilistician. Remena un cracinament premonitòri sornament significatiu coma JG. los afecciona.

Causa estranha, entre que son a seguír piadas de solièrs, al moment qu'apercebon l'èstre, s'avisan que i son dos : un leberaubre engarapat sus l'esquina lepa la nafradura sangnosa de son portaire. L'adrech caçaire tua lo malfasent e l'òme s'enfugís. Mas aquel i aviá contractat la ràbia : l'etnològa Patricia Heininger explica12 qu'es una sòrt que tòca en particulier lo mainatge illegitim per punicion del pecat de sos genitors. L'òme vengut mai dangeirós que la feràmia, son monde botèt lo fuòc a son ostal. Sortit en flams, lo calguèt tuar, parier lo lop, d'un còp de fusilh. Seriá vertat lo dire ; 'Qual vòl brutlar son can, ditz que s'a la ràbia' ? Demorèt pas d'aquel monde qu'una memòria de lebres. L'esséncia d'una memòria. De que voliá plan dire la contaira al jovent solitari ?

Lo segond conte (p. 23-34), es aquel del Pestor e del nenet dins la serada de Nadal. Lo patron del jove mitron li balha permission de partir mai d'ora per profiechar de la velhada. Mas luòga de retrobar sa promesa, es pregat a dançar per una joventa, la Susana, qu'al cap d'un moment quita sobte la sala. Quand torna dintrar la jova li demanda, coma demora luènh e qu'es sens veitura, s'el la podriá menar al castèl ensús ont èra serviciala. Çai qu'un pauc treblat en l'escasença, lo menaire es secament remandat a l'arribada : fin de serada. Dins la nuèch, tornant a la fornariá coma soliá, li pren lo besonh d'escampar aiga. Virat sul costat de la rota, ausís a dos passes un nenon ploradís just nascut. Per un pauc, dins l'escur, li auriá poscut pissar dessus. Vision insostenibla, contraste cinematografic entre l'òme a la verticala, tèsta dins la fèsta, e lo troç jasent en perdeson, a nivel de bordilhas. Encontre afligent, mas crespina vitala per la nenòta ja blavida de frejor! Astre minimal pamens, entre ortigas e agram, per una venguda descalorada, sens bufe d'ase ni de buòu. Desesper d'una maire, cas social avenidor...

Gaitam pagina 27 : se presa d'abòrd l'umor de la suspresa : « Aviá auvit quauquaren que s'esgeniclava dins la palena. Quò li aviá copat l'envèia e, lo brinquilhon a l'aer, s'èra aprueimat. ». L'incongruïtat reverta l'enormitat de la descobèrta e del bramadís a proporcion per sonar ajuda. Urosament qu'al dintrar « Aviá tot parier pensat a se barrar la brageta 'vances d'atropelar lo monde. Un nenet, i aviá un nenet! ». Lo comic de situacion, irresistible, es d'un mimetisme absolut. Mas se lo rire vela lo malaür, es tanben utilizat per far mesurar lo temps de salida d'una tan pregonda estupefaccion ('aviá pensat ...tot parier') e far veire la seguida : un bèu charavelis de monde atropelats, e los gèstes de primier secors d'una medecina populara (tal lo bufar dins la gòrja), descriches amb una precision ben informada. L'estona suggerida aviá ental subretot per tòca de daissar tanben al lector lo temps necite per convertir lo mimetisme en prosopopèia vertadièra, l'imatge en emocion. Aquela nos pega a la gravetat del subjècte : l'incertitud d'una destinada. La subrevida de l'enfanton aurà pas tengut qu'al còp d'astre lo mai trivial. La vida es un fial tèune entre los dets de la Parca. Mas, avisatz-vos : l'endeman, sul sèti passatgièr de la veitura, la descobèrta d'aquela sang...

La gendarmariá, bel segur, faguèt una enquesta, mesmament al castel. Lor diguèron que, pas mai que lo pestor, degun aviá pas jamai vist la chambarièra gròssa, e Monsur lo marqués se'n portèt personalament garant. Moriguèt aqueste l'an d'après, de monde partiguèron, la Suzana seguèt lo joine Monsur quand quitèt lo castel, la drollòta foguèt fisada a l'Assisténcia, lo pestor s'èra maridat e teniá la fornariá. Mas al grand jamai aviá pas doblidat sa nuèit de Nadal e lo petit còs qu'aviá rescalfat a la boca del forn. Vint ans après, la coneguèt sul pic, la nuèch que dintrèt dins la botiga. Tot lo pertrach de sa maire ! S'espièron sens un mot. Del det, ela mostrèt la pòrta del forn amb interrogacion. Lo fornier poguèt pas que far de òc de la tèsta. La joventa sortiguèt aitanleu dins lo tindar de la pòrta. Èra tornada la drolleta. « Pas per longtemps. Quò es enquera el que la trobèt, coijada dins la palena ente era nascuda, los braç roges de sang. E quete còp, i aguèt pas mestier d'eschaurar lo forn » (p. 34). Plan penabla decebuda pel pestor salvaire. Lo gest sagnós de la desesperada li estraça sa memòria. La mòrt es un cap absolut, que nafra quitament los que demoran.

Lo tèma doblament feminin balha aquí escasença a JG. de descriure los malestres fisics e fisiologics de la Susana avans coma après la naissença de sa filha (amb l'enquesta). I met la meteissa precision que li sabèm, aquí medicala, pas tròp frequenta dins nòstra literatura (se pòt pensar al roman L'Òrra istuèra d'un hilh de Gelòs d'Eric Gonzales). Se l’adobèt en crosar sas enquestas lexicalas de terrenh amb l’exigéncia d’una carga d’ensenhament. Lo tèma es crudelamant joslinhat per l’eufemizacion pudica (o la litòta : del mens se’n ditz, del mai se’n sentís) dels dos drames evocats : lo viòl de Susana e lo suicidi de sa filha abandonada, desmamada d’amor. Tornamai, l’esparnha verbala de JG., en defugir lo sentimentalisme, refortís son refús categoric e sa condemnacion fonsa del brutitge e de la malfasença. Son de paginas feministas de las mai fòrtas a l’onor de nòstra literatura d’ara. Lenga, femna, lebre son matèria d’umanitat.

L’escotaire sens nom que ven d’ausir lo conte ne tira l’epilòg que vai de se : « Mai io maitot, sei de l’Assistança ». Los escarnis de sa vida, el tanben se los embarra dins lo pitre. Plan segur qu’auriá aimat d’aver una maire, coma se’n vei dins los libres. « Ai jamai conegut entau una doçor. Benleu ne ‘n aviá pas mestier. Quo era pro que chas nos siàian pas trop meschants… » p. 35. ‘Pas mestier d’amor’, mots terribles : l’amor necite, son los autres que lo vos balhan ; n’aver cap mestier vòl tan dire renonciar de se’n noirir. Aitanben lo silenci es salvador : « L’aime, fai partida de mon prigond, emb son amija, la soletat » (p. 35). Òm pensa a la famosa novela del Reirlutz, ont tant desfauta l’amistança, perlongament de l’amor per los mainats. Soletat e silenci (forçats, per manca de consideracion de l’environa) l’an ajudat a « passar quilhs temps estranhs ente viviá sens saber, sens comprener, emb la dobtança d’estre nomas […] una error, una fauta, un pechat » (p. 35-36). A l’escòla, curiós de l’omenet qu’aviá dessenhat al dintre d’una gàbia, lo mèstre aguèt per responsa :
«  ̶  ‘Quo es io. Crese que sèi mort. » A l’espiada estomagada del regent descubriguent lo dire mut d’un tal dessenh, l’enfant comprenguèt « qu’aviá dich quauquaren que faliá pas » (p. 36). Caliá qu’una lutz siá per venir.

Lo conte del mitan, cossí l’auriá doblidat, la lebre ? Es l’afar del Darrier cebier (p. 39-50). Per nautres, vilauds noirits de vianda liofilizada sens chuc ni muc que se tira d'un saqueton, o d'un Hamburger Light que s'engola a la lèsta, sèm pas pus que qualques-uns a saber çò qu'es un cebier vertadier, qualques unas qu'agen encara pron temps per o poder cosinar, ni trobar convidats per o tastar e i trempar la lesca. Mas un cebier peirigòrd a l'anciana, adobat amb la quita sang de la bèstia! Se trapatz pas la recepta, esperètz pas que Chapduèlh age plegat son cotel. Senon, vos cal un terrador trufier, coma Puèimaurin, un serpol de tria, segur, un can pron alèrt, un bon fusilh e lo Grand Caçaire. Es la figura evocaritz de la passion paternala que terrorizava l'autor joinet, al moment que sortissiá de la carnièra... la lebre sagnosa dels uèlhs tresvirats que se manjariá lo subre endeman! O viviá JG. coma una lebraufagiá barbara.

Mas nòstra lebre, que pòrta la memòria de tantes de sos rèires manjats e sap tota la malvestat umana, o ten per un canibalisme caracterizat. Aitanben nos va servir una istòria tan bestornada coma la que costèt la vida al can de la debuta. 'Aaà se lo va adobar, la vièlha Joana, son tan famós cebier topinat dos jorns d'arreu ! Se'n gardarà longtemps lo sovenir, e sos convidats maitot, o podètz creire !' La bèstia endevinaira sabiá que la veusa del Marcel malautejava, tainava de mai en mai per apreparar lo rechauchon que fasiá sa celebritat. Quand lo serviá « Lo silenci se fasiá mai pregond, e los dos [convidats] qu'eran au chamin de la topina s'escartavan coma la mar davant lo pòble elegit » (p. 43). Biblic. Quand son òme defuntèt (un còp del lapin? Vertat que son Marcel era a la caça !) li-n aviá tot just mitonat un, que dins lo lagui e lo bolegadís de l'enterrament, se lo daissèt perdre. Li èra estat un crèbacòr sens parier. Dins sos darriers jorns ça que la, s'i faguèt tornar, mas aguèt pena. Lo matin del convit, lo cebier bolissiá que se sentiguèt partir. L'ància la prenguèt : son cebier s'anariá perdre tornar ! Se trempèt lo det sul culhier per traçar sul lindal de la chiminèia : « Lo laissetz pas refregir, lo mingetz pas aprep una ora, io zo vòle» (p. 49). Li demorèt a pron pena lo temps d'adobar sos vestits, arrestar lo relòtge e cobrir lo miralh. Aital faguèron los convidats, muts, a l'entorn de la jasenta capelet en mans « dins la sentor meravelhosa » de son darrier cebier ! 'Tal que trafega de sang deu perir dins la sang'. Mas d'ont ven, a la fin, aquela votz sarcastica que los sona : « Anatz, brava gent ! 'Chabatz-la, quela topina, laissatz 'nar la Joana. Um l'espera en Paradís ! » (p. 50). Çai que seriá del rire critic dels dos complicis ? A la fin d'un long epilòg, la lebre dispareguda, lo gojat espròva lo besonh de passar per la font s'aspergar d'aiga fresca. Aiga lustrala simbolica, que JG. estompa d'unas regas liricas.

Lo conte quatren es lo de La Mamet dispareguda, (p. 57-60), qu'amb son òme avián recuelhit dos fraires orfanèls. Venguts bèls, ajudèron a la bòria sens gaire seguir l'escòla, qu'èran pas dels fins. Quand lo patron moriguèt « coijat jos un jarric que s'èra venjat daus còps [de apcha] que l'avián davalat » (p. 58) (la justícia naturala es immanenta) la mamet aviá tengut lo ben amb los dròlles, « frau que brau »13, e l'ajuda dels vesins. Mas se faguèt vielha, sortissiá de mens en mens, dispareguèt fin finala, tant que lo monde s'inquietèron. La gendarmariá venguda, constatèt al desòrdre l'abséncia segura de tota femna dins l'ostal mas trobèt cap traça de mamet ni dedins ni defòra. En s'i tornar, lo bretonejar embolhat d'un dels dos nècis atirèt l'atencion sus la mag. Marcela Delpastre l'a ben dit, dins son conte de l'Enfant ausèl14, quant ben se cal mesfisar d'aquel mòble pregond e de son cubertor pesugàs. En lo dobrir, i trobèròn la mamet celada. Mòrta de vielhum, vertat, mas sens cap d'odor de pudesina : entrepachats, los dos l'avián salada coma un tesson ! Quora volèm pas veire las causas en fàcia, las tenèm jol boissèl, o la mag.

Tornamai, lo raconte de la lebre es seguit d'una longa confession del narrator. Lo biais dels epilògs reverta la faula : après la narracion, la soscadissa. JG. dobrís aquí un parallèl amb la perda dels ainats. La cara dels vielhs parents adoptius, amb lo saut d'una generacion, fa sovent pendís a-n-aquela dels joves abandonats, que patisson de sa disparicion : « Io tanben era demorat tot sol […] Me'n sovene coma d'aïer » (p. 60) . La dont mai se remembra es justament sa 'mamet' adoptiva, que li aviá balhat, s'es pas Un tan doç fogier15, una languina duradissa per l'ostal de sa joinessa, ont li aviá fach encafornar sas dents de lach dins la muralha. Demorèt lo pòrt d'estaca ont tornava, de collegian a l'escòla normala. Tras aquela relacion, nos avisam de la traucada del temps istoric al dintre de la faula. A penas s'èra daissat aperabans endevinhar l'anar de sas annadas : una sièsta d'enfanton en prològ del Cebièr e un petit atge a la fin, o los « sèt, uèch ans benlèu » d'aquí, quora partiguèt la mamet, l'estrenhent contra se en lo becant de potons « coma d'un sole còp avida d'una lechotariá que se seriá longtemps refusada » (p. 60). Lo desvelament incident d'una carrièra adulta de regent nos vira sens i tocar vers un aici e ara.

Lo remembre laguiós de las estapas de sa jove vida pel narrator tresplombant (omodiegetic) desboca aital sens avertir sus una realitat temporala adulta, sincròna de la lectura nòstra. Aquel torn biaissut retipa las mistificacions dels primiers recuelhs. Mas va plan mai luènh encara en dobrir, per un raconte adjacent introduch entre lo conte e l'exòrdi, un 'temps d'apres'. Se manifesta primier pel refús categoric de se despatriar quora, vengut regent, lo volguèron afectar al diable, es a dire luenh de l'ostal vengut seune, de son monde e sa natura, de sa quita maduracion dins las espròvas. Se concretiza d'en segond per una crana resolucion : los se gardarà l'ostal, los sovenirs boirats de solesa e de lectura, l'identitat penosament bastida.

Que, dins una sobta mesa en abisme, aprofiechant lo mite de l'encafornament de las dents de lach dels enfants dins las parets de l'ostal de familha, lo drollon vengut a l'edat d'òme s'es fach mestier d'escriure : « Los quatre sòus que m'aviá laissats lo pair e çò que me donava l'editor de las quauquas novèlas qu'aviá 'gut l'audàcia de li envoiar, m'eran ben pron per jamai pus daissar 'quelas muralhas ente durmián mas dents » (Çò-ditz, conte IV, p. 62-63). L'esmòuguenta metafòra existenciala entrevescant las doas omodiegèsis parallèlas (enfant > adulte vengut = narrator > autor devengut) es una cima remirabla d'amor vodat a l'escritura coma vertut d'emancipacion, autanben de l'identitat liguistica.

Çò que descobrissiam coma raconte d'aprendissatge d'un jove jamai nomenat s'entrevei donc ara coma a l'un còp roman de formacion d'un escrivan en devenir, tanpauc desprovesit de nom. La genèsi del raconte se desdobla en tot passar de l'adult retrasent son enfança al narrator del libre que sèm a legir faguent nàisser un autor (de novèlas perdiu !). E pòt pas estre aqueste fachilhièr de doas caras que l'audaciós que lo nom se legís en cubèrta, a l'un còp fraire e ficcion. Lo raive, vengut a l'esperança, finís que sona la vòlha. Per la desliurar, nos demòra de comprendre lo mistèri de la naissença del jovent. Serà l'afar del conte cinquen (p 67-70).

Lo títol d'aqueste : l'Encrosat viu ! anóncia franc e brut que sem delà las raras de la vida e de la mòrt, dins lo luòc mai confinhat ont aquestas se desfisan : l'ataüc. Podèm anticipar lo pés de la destinada per çò (o per qual.a !) ne sortirà. L'ivern essent tornat, comprenèm que l'exòrde mena un novel encontre de la contaira e del jove, apasimat. D'un autre latz, lo dròlle aviá sabut (de qualque escrivan benlèu ?) que las istòrias precedentas, çai que fasent resson a la seuna vida, èran totas vertadieras. (Semblanças son afar de l'examen clinic e biais de l'autor, aviatz notat). Al cap d'un an, lo novel conte serà per claure la cordelada, en ne balhar la clau metaforica. Dobrirà lo jovent l'escolador del lavador vesin : lo corrent de l'aiga clara boissarà la grava pel riusset. Çò diguèt alara la pès-nuds qu'aqueste lo teniá de son ainat : amb l'istòria de la Viví, lo present se sarra donc de nautres. Emai lo luòc : es una genta dròlla d'empr'aquí. Coneissèm la faula : « Sa mair era mòrta quante era tota pita e son pair l'aviá abarida emb l'ajuda de sa vielha mair ». Aquò nos ganha temps : frotgèt tant bravament que faguèt un jorn virar totas la tèstas masclas, « e puèi la malor 'ribèt ». Foguèt emprenhada : la dròlla « era estada vuda » a regolar, per las femnas. « Colera e suspicion emplisseren las charrieras. Quau era la carna que l'aviá engrossada ? » (p. 68). Question sens briga resson ni responsa, sordid costumier.

Un ser que s'èra anada querre d'aiga a la font, s'i neguèt del desesper, coma la Joana d'Aimet de la canson peirigòrda (Eymet, 24500). Foguèt tant aclapanta la vergonha espandida per sa negada que « Degun la venguet visitar, degun li tiret de l'aiga [benesida], i aviá tròp de onta. Lo quite curet [ne] vouguet pas auvir parlar. Pas mai, i aguet degun per la segre au cementeri. » (p. 68). Las ellipsis dison l'empresa del tabó sens besonh de comentari. Per l'enterrament, lo paire e un cosin portavan sols la caissa, seguits de la maire e la tanta, amb dos labrits afeccionats a la Viví. Aladonc se produsiguèt un eveniment extraordinari. Al caireforc del Grand Bòsc, « D'un còp, quauquaren bombèt dau fossat, los chens vengueren fòus, se foiteron dins las chambas daus dos òmes, que tomberan la caissa. Lo cubertin s'espetet e lo còrps de la paubra Viví rodelet sus lo chamin blanc. ... E son nenet tanben. Era nascut. Era viu. » (p. 69). De tant espaventats per l'auvari, los dos òmes tornèron la Viví dins sa caissa e volián, se ditz, i conhar lo nenet. Mas la mamet lo sauvèt : « lo sarrèt contra son parpalh, li bufèt dins la gòrja, l'eschauret ». Tots destimborlats, acabèron lo sebeliment de la maire. Es pas qu'en tornar a l'ostal que parlèron de çò que los aviá entrevats : « Una brava pita lebre aviá traversat lo chamin entre lors chambas, 'vances de se fondre dins las erbas » (p. 69), perseguda pels cans baugs. Espetada la caissa, la lebre, jove e biaissuda, los faguèt corre. L'enfant, fisat primier a l'Assisténcia, son grand lo prenguèt puèi al seune. Totjorn solitari e silenciós, « las femnas l'espieren de prep, per cas que retirariá de tròp lor òme o lor ainat. », mas foguèron plan mocadas : retipava exactament sa maire. « Çò que mancava, quò era lo rison » (p. 70).

Ara l'epilòg pòt estre brèu : la Pès-Nuts esvanida, sa fonccionalitat narrativa es tanplan agotada. Lo jovent, se'n pòt tornar. Lo poèta (o Paul Valéry) lo sona : « ̶ 'Levem nos, fau temptar de viure' ». A l'ostal l'espèra lo sovenir, s'es pas del bonaür, de çò que l'aviá ajudat a creisse. I son las dents de lach dins la paret, son anma, e de papier : « Quauquas fuelhas esperant d'estre negresidas ». Es tròp d'ora encara per que lo jove se càmbie de plaça e fague el del contaire : « Quela istòria, la contarai a degun ». Serà son darnièr secret d'enfança. Sabèm ben pron que serà leu passada. Tanplan n'aurem novèlas : servarà per totjorn lo remembre de la lèbre. Se la vei, a tot jamai liura dins la majorana e la vòl « aus quatre vents, escartant eternalament los chens e desjugant los fusilhs ». Sentirà totjorn dins los moments de soletat, sa preséncia pas lonh. Per ipotipòsi, la saluda d'un darnièr mot de gratitud, al present d'eternitat de la narracion escantida : «Venes nonmàs per saber si, io, sei totjorn viu » (p. 71). Las faulas non se morisson.

Un moralista de la desliurança

Per JG. coma pel contaire de boca, l'objectiu de la mimèsi es pas de far l'autor invesible o absent, es de menar son destinatari a veire los personatges del raconte del dedins e de son sicap, e a se representar d'esperel çò que la ficcion pòrta e ont mena. Aital sa perspectiva es pas pus de far mòstra, de prendre part a l'accion dels personatges, mas de prendre lo pols de çò que los fa viure. Un biais pudic qu'es de son biais e son etica. La dualitat del jovent amb la lèbre servís remarcablament aquela concepcion. La resèrva malenconica del gojat, que pren gaire la paraula ni questiona, e los dires de la lèbre, sus d'afars que l'implican pas tròp, alandan aital un dialogisme dense amb la societat aquitana d'après la guèrra. S'i mesclan sofrachas materialas e nafraduras psiquicas, lenga inclusa (emai crudelament pels milierats de captius de 1940-45) dont las sequelas tanben subrevivon. Fisel coma la lèbre, JG. fa ausir lo rum d'un pòple desparaulat que patís.

Qualques regas encara en l'onor de tantas paginas deleitablas. Se sap la propension de la profession medicala a l'expression literària. Monde versats a observar e descriure, la literatura lor ofrís un espaci de divertiment solaçant per un mestier prenent. Al segle passat, lo doctor peirigòrd d'expression occitana Pèire Boissel, presat de JG. e recentament reeditat16, l'illustrèt en poesia. La ficcion romanesca lor permet de restituir de situacions tibadas e tractar de subjèctes greus coma ne coneisson amb mestresa creativa. Mas la causida de l'occitan al moment que la lenga ven amenaçada ajusta per JG. una motivacion suplementària. Es una volontat morala, iniciada dins los rengs de Novelum (IEO.-24), esprovada alprèp de sa pacientèla, desvelopada dins lo conselh e l'ensenhament, afortida finalament dins una foncion politica departamentala ont obrèt fruchosament per la lenga. Per el, s'agís d'inscriure a de bon la dignitat de la cultura d'oc dins la practica comportamentala dels actors socials. Per tal d'aquò, etica professionala e engatjament moral se conjonhon resolgudament.

Aquò lo menèt lèu a una mena de 'clinica linguistica'. Sa participacion a d'enquestas etnograficas de l'IEO. dins lo país lo menèron a una pragmatica antropologica adaptada. La desvelopèt en direccion del tresen atge, per i desvelhar l'estacament rebondut a la lenga maternala a guisa de medecina de benestança, e alprèp de la joinessa per tirar dels ainats una font de nutricion linguistica 'de proximitat'. I a pas briga de s'estonar de la riquesa lexicala e de la finesa d'expression de sa lenga, a l'un còp autenticament populara e perfiechament mestrejada17. Çai que grand lector18, son art defugís totjorn l'empesada de l'expression literària francesa. Las lecturas noirisson son estil. Lo text es salpicat de figuras, combinadas o pas, oximoricas o ipocoristicas, ironicas o satiricas, eludivas o metaforicas, jogant de l'acumulacion e de l'apilament coma de la retenguda, a las raras del silenci. Mas se laissan pas jamai veire, que son emplegadas dins los biaisses de parlar los mai naturals e espontaneus, fondudas dins los torns los mai familiars, sens jamai balhar la mendre sensacion d'un trabalh d'escritura.

L'anar de son pensament vai ental de l'observacion a la remediacion e d'aquesta a la revitalizacion, de biais plan modèrne. Coma metge, sap l'eminenta dificultat del cas individual, totjorn unic, qu'escarta tota doctrina a priori e tota panacèa. Aitanben sa concepcion universala de l'agir recusa l'illusion ideologica dogmatica. Per JG. la rigiditat conceptuala mena pas qu'a l'afrontament conflictual destructiu, a çò que la medecina diriá de trauma que la consequéncia n'es protetica (eliminacion, amputacion). Luòga d'aquò preconiza per la lenga d'òc una revitalizacion tots azimuts, germinatòria. Anticipèt ental los tèmas mai recents de la sociolinguistica de las lengas minorizadas, minoradas d'en primier dins sa representacion.

La produccion romanesca de JG. li foguèt vertat una escritura derivativa, contunha e regulara pendent son temps d'activa. Coneisseire per sas lecturas dels biaisses del genre, dont se trufa en passar, es una produccion reparatritz, generosament dopaminada, que sèrva un ambient costumier (luòcs, personatges) a portada del lector cachat de uèi, faguent contraste amb lo desplegament tarabustat del rebús de descobrir (a còps deslocalizat). Es clarament una ofèrta d'aise pel lector frustrat, desmamat de lenga, que pòt navegar dins una occitanitat espontanèa, abondanta e noiriguièra en tot 'se pagar lo plaser' d'una ficcion modèrna, lo reintegrant a la société des loisirs actuala desculpabilizat e reabilitat. Es pas estonant que son flume negre siague un motor editorial, çai qu'agèsse pas fach pas sa fortuna...

La fa probable encara mens sa produccion novelistica, fòrça originala. JG. s'i autreja una liberacion mentala, a còps psicologicament necessària, qu'alanda un imaginari creatiu remirablament diversificat e personal. La constrencha initiala de brevetat mena un dimensionament mesurat e una densitat fòrta que contribuísson a agusar las tensions narrativas. Los scenaris son d'invencions unicas, cada còp originalas e totjorn renoveladas, d'abonde informadas per sa practica o pusadas dins la realitat, coma faguèt una Georges de Peyrebrune (Les Ensevelis, 1887)19. Misteriosas o interrogativas (Soletat) son lo mai sovent cruselament dramaticas, adobadas segon sa sensibilitat. Li nos i caup fòrça misèria rurala, orrors a còps abominablas. Òm pòt pensar als Dos einocents, lo roman de Jan dau Melhau o al dispensari del Dr. Celine. Son tanben las mai presadas.

La mestresa creissenta qu'i desplega, coma lor alongament, dison l'importància qu'an presa dins sa creacion. La trena debanada amb la Pès-Nuts marca un gras superior en ordenar nòvas de tèmas exactament causits per sa progression d'ensemble, e en las encapsar dins lo raconte existencial d'un narrator comun, de biais fusional. Los contes coma los solilòquis intermediaris atenhon una intensitat emocionala de tant mai fòrta qu'es exprimida, de boca o mentalizada, directament pels dos entreparlaires. Las estapas narrativas d'aquel macro-raconte a doas votz li balhan un buf ritmat e una dinamica dignes del roman. Aquela creacion arquitecturala a l'un còp simpla e pivelanta es la capitada d'un escrivan verament màger.

Sa poetica pòt ramentar las fòrmas fixas dels trobadors per « entrevescar los mots » ; jòga tanben de l'estatut dels dos freules contaires, expausats sens parada a las espròvas. D'unes passatges son quasi poèmas de pròsa. Tiran sa beutat pas sonque de la descripcion de la natura, totjorn sasida dins lo moviment de la vida (amb tot l'estacament que li pòrta), mas tanben de la restitucion d'actituds umanas sasidas dins los plecs pregonds de l'anma (e d'un sentit malenconic dels limits de sa condicion). Après l'ivèrn serà la prima, « e adés serà l'alba ». JG. esboça sovent de desclausonaments generics atrasents, tant entre novèla e roman, o conte e viòrla per la narrativitat, qu'entre realisme e faula, o epic e comic per lo tractament. Revitaliza amb aquela porositat de modalitats ancianas, que las ierarquias pòstromanticas avián desseparadas, dins los biais novelaris que s'observan dins de literaturas forastièras, coma sud americanas, o d'autres espacis de creacion, coma las musicas d'ara per exemple.

Mèstre de son art, JG. liura tanben la plenitud d'una pensada. Lo fons n'es la recomandacion socratica « Coneis-te te meteis ». S'i apieja una filosofia de la vida, s'es pas del vivent. Es provesida d'un sens la vida ? O ten pas cap de sens ? Ne cerca las termieras, que sap la vanitat de nòstras resolucions. Sabèm que la vida individuala es pas qu'un perilh, sens relambi menaçat d'anientiment. Mas JG. desplaça lo vejaire sus lo contrari : la subrevenguda, lo naissement de la vida, sens anar querre metafisica ni posca cosmica. Puslèu l'actualitat de las sciéncias del vivent. La naissença, aquel miracle, la quita subrevida vegetativa (las sasons e los jorns) o traumatizada ('frau que brau'), la quita Doulou (çò mai fòrt qu'escriguèt l'Anfos Daudet) escartan perpetualament la mòrt. D'aquí, benleu, coma a cò de Marcela Delpastre, un sentiment fugaç d'eternitat possibla. La vida sens decessar germena e totjorn capita de grelhar. La question ven puslèu 'de que far de bel del temps de vida' ?

Sa responsa me sembla que siá una mena d'existencialisme, mas pas sul modèl sartrian, que las causidas i tenon sonque a l'òme, magnificat. Sap Ganhaire qu'aqueste es ben tròp caitiu dins l'univers e captiu de se metèis, per ignorància e per passion. Lo desirariá mai umil e mai pròbe. La passion es òrba e l'ignorància enganaira : noirisson lo conflicte, la nafradura. Cabussa pas tanpauc dins un altruisme docinós. Lo sens de la vida es d'una responsabilitat comportamentala, pastada de leialtat e de benvolença, capabla de tampar nòstras decas e apasimar nòstres desreis. L'empatia noirís l'equitat e l'assisténcia : a manca de paradís per demans cantaires, cada jorn apara « la vita frau que brau ». L'umanisme de Joan Ganhaire dissòlv los mostres, es proactiu, convencent, conortant.