Joan Bodon, que coneissèm coma contaire, romancièr e poèta, faguèt tanben doas temptativas d’escritura dramaturgica que, per tan modèstas que sián, pòdon esclairar las autras òbras sieunas. Demest los manuscrits de l’escrivan depausats al CIRDOC, quatre son d’assages d’escritura teatrala1. Dins aquel pichòt còrpus de 55 paginas, se pòdon destriar dos ensems escriches a de moments diferents : d’un band tres comedias brèvas, saique compausadas a Durenca al retorn de la guèrra, en grafia « patessejaira », per reprene lo mot del quite autor, e d’autre band lo sinòpsi d’una pèça en projècte, adaptada del capítol « Ardoïn, lo primièr Balzac » dels Contes dels Balssàs, e donc concebuda aprèp l’edicion del libre en 1953. Aqueles manuscrits mòstran que Joan Bodon esprovèt, a dos moments de sa vida al mens, una mena de temptacion teatrala. Doas letras a Enric Mouly, las solas ont Bodon li parle de son teatre2 , constituisson un preciós testimoniatge. Estudiarem torn a torn aqueles dos ensems, amb los problèmas que pausa cadun d’eles, en particular de datacion e d’influéncia.

Un teatre de galejada

Las tres pèças que cabon dins los manuscrits del CIRDOC – Institut de cultura fòrman un ensem omogenèu : parièras escritura e presentacion, meteissa grafia composita, meteissa inspiracion de farsejada, que permeton de las datar del meteis periòde, saique l’immediat aprèp-guèrra. Caduna es escricha a la tencha violeta sus un quasèrn d’escolan agrafat de format 17x22 dont sols los rectos son escriches, segon la costuma de l’escrivan.

Doas d’aquelas farsejadas, La lèbre e L’oumbro de l’aze, se debanan dins lo meteis luòc, « dins la salo d’una aubèrjo de campanho », amb cinc personatges comuns a aqueste parelh de pèças : « Felissou, sirvento d’aubèrjo ; Julou, patrou de l’aubèrjo ; Sebastòpòl, patrou de l’aze », als quals s’apondon lo brigadièr e lo gendarma. Las doas pèças viran al torn de l’ase de Sebastopòl. Cal notar que Felisson es lo sol personatge femenin de las tres comedias d’aquela epòca.

Dins La lèbre (7 personatges, 17 paginas), « Mèstre Coutèlo, noutari a Roudés » arriba en tenguda de caçaire dins l’aubèrga de campanha de Julon. Son mètge li a ordonat de prene d’exercici e li a conselhat la caça coma « remèdi salutari ». Mas vivent en vila e sortissent pauc, lo notari a pas jamai vist una lèbre de sa vida e prèga Julon de li en descriure una. Julon s’executa : « Sou de bèstios bourrudos, grizos, ambe d’aurelhos loungos. […] An una cougueto tant ben e se van a l’escourso. […] Rouzigou la brouto, moudilhou las poumos. » Lo notari sortís e torna al cap d’un moment per demandar a Julon de l’ajudar a portar la lèbre que ven de tuar e qu’es tròp pesuga per el tot sol. Se fisant al senhalament donat per Julon, a abatut l’ase de Sebastopòl. Aqueste, furiós, li demanda de li pagar son ase e sona los gendarmas. Lo notari se vei obligat de remborsar lo damatge e l’istòria se clavarà sul bon dinnar alestit per la sirventa Felisson en guisa de consolacion. Al verso de la cobèrta superiora es redigida una letra datada, mas sens nom de destinatari :

Lo Mauron 17-3-1952. Vos mandi aqui un troç de pèça de teatre qu’escrivèri quand èri encara patessejaire. Es tirada d’un [sic] galejada qu’ausiguèri contar lo ser a la velhada. Sabi pron que ten pas drecha, mas es una galejada. Amb mas melhoras amistats. / J Boudou.

Dins L’oumbro de l’aze (9 personatges, 17 paginas), lo destin de l’animal es mens tragic. La victima de l’intriga es totjorn un « mounsur » : se tracha de « Mounsur Ferdinand, vilatou » (entendam « ciutadin »). A logat l’ase de Sebastopòl per una passejada sul puèg. Sebastopòl (que dins las doas pèças es d’un estatut social incertan e non es definit que coma « patrou de l’aze ») l’espèra a l’aubèrga e apren per azard, d’un dels dos « ibrounhos », acostumats de l’establiment, que Monsur Ferdinand es estat vist que se repausava, assetat a l’ombra de l’ase. Aquò dona l’idèa a l’abramat Sebastopòl de demandar a Monsur Ferdinand, tre qu’aqueste torna dins l’aubèrga, cent francs al luòc dels cinquanta convenguts dins la pacha. Sebastopòl s’apièja sul testimoniatge de l’ibronha Ambròsi, al qual a promés de li pagar « un crane pintou, amai uno crano pauco, se cal ». Monsur Ferdinand, el, s’apièja sul testimoniatge del patron Julon, qu’assistiguèt a lor pacha. Las ! La pèça es inacabada e s’interromp en plena garrolha, al mitan d’una frasa de Sebastopòl : « Si que l’oumbro se pago. Benleu — » Lo garda, lo brigadièr e lo gendarma anonciats dins la lista dels personatges auràn pas agut lo temps d’intervenir dins la pèça e sauprem pas jamai l’eissida del garguilh.

Sul vèrso de las paginas 1 a 5 de L’oumbro de l’aze, en fàcia del tèxte d’aquesta pèça, retrobam un tròç de La lèbre, d’una escritura embolhosa coma un borrolhon escrich a la lèsta ou coma una còpia lèu facha. Es donc malaisit de determinar s’aquelas cinc paginas son un primièr rag o un recopiatge. Bodon voliá benlèu far de las doas pèças una sola en las encadenant. Foguèsse lo cas, L’oumbro de l’ase precediriá La lèbre, estent qu’aquesta pèça vei la mòrt de la paura borrica. Tant i a que fòrman un parelh de pèças bessonas.

Las doas comedias son bastidas al torn d’un personatge-pivòt, un « vilatou » instruch e aisat : Mèstre Cotèla, lo notari dins La lèbre, e Monsur Ferdinand, lo ciutadin de L’oumbro de l’aze, que s’estrambòrda davant la natura (« Tout es gracious dins aquel paìs. Tout es pouetic. ») e finís per nuanciar son admiracion (« Un paìs tant pouetic. Un òme tant fripoun. ») Lo notari, malgrat son instruccion, es un ignorant qu’inspira pas que la pietat e que sa candor sauva del ridicul, puèi que confèssa ninòiament qu’a pas jamai vist de lèbre, alara qu’arbora una panoplia digna de Tartarin de Tarascon, la farfantariá en mens, çò que lo redimís. Mèstre Cotèla es la victima de sa pròpria ignorància, degun cèrca pas a l’enganar. Monsur Ferdinand, al contra, es la cibla de Sebastopòl, que vòl doblar lo prètz convengut de la locacion de son ase en li facturant l’ombra de la bèstia, cresent flairar en el un badòc de bon plumar. Pensam al conte del mendicaire que mangèt son crostet al fum del rostit e paguèt lo rostisseire del tindadís de sa pèça de moneda. Monsur Ferdinand es un borgés, rai, mas tanben un poèta un pauc ninòi e qu’embèstia pas degun, çò que lo fa simpatic.

Las doas pèças se limitan pas tanpauc a lor intriga principala. Bodon las introdutz a cada còp per una scèna que met cada còp Felisson la sirventa en preséncia de dos personatges : son patron Julon e son calinhaire lo « pourtur » (lo factor) dins La lèbre ; dos ibronhas del vilatge, Ambròsi e Popet, dins L’oumbro de l’aze.

La lèbre comença per una scèna de marivaudatge entre Felisson e son « pourturòt de las pòstos » (e nos podèm pas empachar de pensar a l’Ambròsi Lorei de La Santa Estela del centenari), seguida d’una garrolha amb lo patron Julon que li repròcha sa conducha e sa pigresa (« Madoumaizèlo a un galant. Madoumaizèlo pièrrounejo. »).

A la debuta de L’oumbro de l’aze, vesèm la meteissa Felisson que s’acara als dos ibronhas en títol del vilatge. Popet, a son biais, es sensible al gaubi de la dròlla : « Es plan tournissado aquelo sirvento. De que ne pensos ? ». Ambròsi aima pas que lo vin :

Ne pensi pas ren. Mès que lou vin siasco bou. […] T’amuzos a far de sentiment aro. Femno n’es que femno. Cabilho n’es que cabilho e trauc n’es que trauc coumo diziò lou meu paire.

Aqueste parelh de pèça se legís amb plaser. Las replicas son vivas e nerviosas e s’encadenan amb un sens agut del dialòg dramatic. Las situacions insolitas e mai extravagantas lor conferisson una tòca d’absurde, que confirma Lo timbre, tresena farsejada de l’ensem.

Lo timbre (6 personatges, 15 paginas) se passa dins una gara. « Lou Janou » i ven comprar un bilhet per partir a París. Janon es un jove païsan que dintra pel primièr còp dins una gara e s’i retròba coma dins autra planèta. Bodon nos liura aicí un escapolon d’umor de derision (d’autoderision ?) sul tèma del pèterrós afrontat a la modernitat. Janon percorrís la sala d’espèra :

“Bagages !” Deu pas èstre per ièu acò. Soi pas maridat encaro, ne pòrti pas cap de bago… “Consigne !” Es aquì que l’òm sinno proubable… Consigne : qu’òm sinno… Lou meu paure pepin pretendio que calio pas jamai sinnar un papièr sans aber pres conselh d’un avoucat.

Vòl forçar la vitra del portisson barrat per comprar son bilhet (« Aqueste còp ai troubat lou boun trauc. Diriatz la trapèlo del poulalhièr ou la catounièiro de l’escalièr del trast. ») e se fa repotegar, en francés, per l’emplegat francimand que fa sa pausa darrièr la vitra. Arriba Firmin, un abitant de son vilatge, que el va a Rodés. Janon li explica perqué partís :

Nous sem cascanhats ambe lou paire, m’a dich que fiquèssi lo camp al diables, qu’èri pas qu’uno barlòco, uno sabraco, uno timbourlo.

Janon pòrta sus sos parents un jutjament en miralh : « Lous couneissètz ben, soun pas dels plus desgourdidasses e viure ambe de mounde simples es uno pietat. Urouzoment que lous revèrti pas. » Victima del miratge parisenc, s’imagina que sufís de montar a la capitala per capitar :

Vòli far Mounsur, coumo toutes, serai riche, anarai al cinemà, al bal, pourtarai de poulits coustumes, me passejarai ambe de femnos que sentiròu bou, coumo la doumaizèlo del castèl de Vezos. […] Degun m’espèro pas, mès ai un ouncle que ten un café, dins lous camps Elysées. Me recatarà ben, e m’aconselherà. E coumprenètz serai pas trop despaizat. Mai ou mens un camp reverto un autre camp e lous camps Elysées, debou estre un boucin coumo lous camps d’empraicì.

Lo Firmin, personatge imprecís e misteriós, li assegura qu’a pas besonh de comprar un bilhet, puèi qu’a una adreiça a París. Li cal solament se pegar un timbre sul front e se penjar sul pitre una plancarda amb l’adreiça de l’oncle. Aital viatjarà en tarifa letra, fòrça mens carivenda. Lo Janon s’executa e lo vesèm a la fin forçar lo passatge de l’emplegat ponchonaire per montar dins lo tren qu’ausissèm partir en coladissa. Lo Janon se farà segurament arrestar lèu e lo Firmin apareis coma un justicièr enigmatic mandat per la Providéncia.

Aquela pèça, ela tanben, repren saique « una galejada ausida lo ser a la velhada ». Galejada d’autoderision païsana. Lo Janon es una victima pietadosa e derisòria. Doblament victima : del mesprés estacat als païsans e del mite alienant de la capitala. Renèga sos parents que jutja « simples », el qu’es dos còps mai simple qu’eles. Pensam al Savinhac de La Grava sul camin, que lo viaducte de Viaur escracha de sa modernitat, coma las dròllas que se banhan dejós l’escrachan de lor mesprés. Jos la farsa, s’amagan misèria e sofrença, mas l’autoderision de la farsa a precisament per foncion de s’aparar d’elas.

Las tres galejadas repausan sus una intriga que sa versemblança es en rason invèrsa del rire provocat e qu’engolissèm gràcias a una lenga de connivéncia, lenga d’immediata compreneson. Dins una letra a Mouly de 1949, la darrièra escricha de Durenca, Bodon fa allusion a aquelas tres pèças, que son donc anterioras a aquela data e que ne fa una glòsa en qualques mots3 :

M’èri lançat sul teatre. Sosquèri tres o quatre peçòtas que mandèri a Calelhon. Benlèu las vos a passadas. Se las avètz legidas fasètz-me conéisser de qué ne pensatz. […] Ara que vos dirai ? Lo temps passa e nos bolegam pas gaire. Caldriá far quicòm quand mèmes ! Las tres o quatre peçòtas que sosquèri èran per far la contra a vòstre filh Carles. M’èri imaginat de far quicòm de cort, de folkloric e de popular, sens mescladís de francimand. Se las avètz legidas e que vos convenguen d’aquel biais, n’escriurai maitas, perque los subjèctes me mancan pas.

« Quicòm de cort, de folkloric e de popular… » Se pòt pas melhor dire.
Quant a la letra, que figura sul recto de la cobèrta de La lèbre, datada del Mauron, 9 de setembre 1952, testimònia que Bodon aviá l’intencion de far legir sa « peçòta » a una tèrça persona, mas que la li mandèt pas jamai. Qual es aquel inconegut al qual ditz de vos ? Aquel pichòt mistèri serà benlèu esclargit un jorn venent.

D’autras questions se pausan. A quin moment pren plaça aquela primièra temptativa dramaturgica ? « Quand èri encara patessejaire », nous apren la letra de La lèbre. « Èran per far la contra a vòstre filh Carles », ditz Bodon a Mouly. Avèm benlèu aicí un indici a l’encòp sus l’epòca e sul modèl. Carles Mouly, lo filh d’Enric, èra d’un an mai vièlh que Bodon. Comedian prodigi e òme de ràdio aborriu, coneis un immens succès popular sus las ondas puèi sus l’empont amb la creacion (o puslèu la represa) del personatge de Catinon en 1944.

Avèm saique un autre indici dins una precedenta letra de Bodon a Enric Mouly, la del 15 de genièr 19474, ont Bodon escriu :

Afiguratz-vos que lo quinze d’agost es la vòta de Durenca e los jovents de la classa se son pensats, per atrapar qualques sòus, de jogar tres o quatre peçòtas de teatre. Se son pensats tanben de vos far venir aquel jorn, se podiatz, e Carles, lo vòstre filh, se a léser.

Bodon torna pas pus parlar d’aquel programa de vòta, que deguèt demorar a l’estat de projècte. Mas es possible qu’aguèsse agut a aquel moment l’idèa d’escriure aquela mena de « peçòtas », aquel « quicòm de cort, de folkloric e de popular » que mençonarà a Mouly dos ans mai tard dins sa letra de Durenca de 1949. Las tres pèças, dont una inacabada, deguèron demorar dins lo tirador fins a l’intencion abortada de la mandar al destinatari inconegut de la letra de La lèbre, en 1952.

D’aquí, benlèu, la causida de la grafia, dont podèm pensar que Bodon la voliá lisibla per tot locutor natural non iniciat a la grafia normalizada, coma èran los jovents de la classa 47. Aquela grafia « patessejaira » es la mescla de doas nòrmas :

• la grafia felibrenca del roergat, tala coma se pòt legir a cò de l’abat Besson o d’Auguste Benazet e que pertòca mai que mai la finala femenina atòna escricha « o » e lo fonèma [u] escrich « ou » (oumbro).

• la grafia Perbòcs-Estiu de l’Escòla Occitana, que pertòca mai que mai lo fonèma [z] escrich « z » (aze). Pr’aquò, dins las tres comedias la [s] sorda es notada « ss » (passejo) per Bodon, alara que se deuriá escriure amb una « s » simpla segon aquela nòrma. De la grafia Perbòsc-Estiu-Salvat Bodon consèrva los digramas « nh » e « lh » e la « r » de l’infinitiu. Mas las errors d’inatencion son nombrosas e l’ortografia es pas d’una coeréncia absoluda.

Aquela grafia bricolada, filha dels dos paires-abats, Besson e Salvat, supausa d’evidéncia una tòca pedagogica de lisibilitat e permet d’imaginar que las tres peçòtas s’adreiçavan probable a de comedians potencials non acostumats a legir l’occitan. Podèm donc imaginar, pura ipotèsi, qu’èran los classards 47 que ne parla a Mouly a la debuta d’aquela annada. Contunhem de fialar la conjectura : se pòt qu’aguèsse escrich aquelas tres peçòtas exprèssament per eles e que per qualque rason la causa se faguèt pas, çò qu’explicariá l’inacabament de L’oumbro de l’aze. Las sortirà pas del tirador que cinc ans mai tard, per las mandar al destinatari inconegut e per fin finala i renonciar.

En tot cas, Bodon recorrís exactament a aquela grafia composita quand adreiça sos escriches a de locutors naturals ignorants de las grafias occitanas. Per exemple, a la meteissa epòca, en octòbre 1946 e en febrièr 1947, adreiça dos poèmas de La Cançon del país, respectivament « Centenari » e « Lo prisonièr », al setmanièr comunista La Voix du peuple, en adoptant la meteissa grafia, als accents prèp5.

« De teatre amb de sang e d’amor »

Aprèp aqueste primièr assag que vira cort, Bodon a pas definitivament renonciat a l’escritura teatrala. Cinc ans mai tard, en 1952, l’annada ont se prepara de badas a mandar La lèbre a l’inconegut, fisa a Mouly son desir d’escriure una autra mena de teatre :

Lo Mauron, 12 de novembre /1952/ : « Ongan soi fenhant coma tot. Ai pas entreprés res de novèl que sabi pas sus qué me lançar. Auriái enveja d’una pèça de teatre amb de sang e d’amor. Mas es quicòm de pas comòde. E polsi un brieu.6

D’aquela « enveja » procedís lo manuscrit Ms. 428 (A-B) del CIRDOC, compausat de sièis fuèlhs liures de quasèrn d’escolan. Conten per l’essencial la sinòpsi d’un drama que serà pas jamai escrich, Lo vin quand rebolís, e qu’es l’adaptacion teatrala d’un capítol dels Contes dels Balssàs, « Ardoïn, lo primièr Balzac ». Un còp de mai lo manuscrit conten una letra, un còp de mai son destinatari es inconegut, un còp de mai la letra ni lo fichièr li seràn pas jamai mandats :

Lo Mauron lo 3 de novembre / Car amic / Anatz dire que soi un fenhant. Dempièi un briu sosqui a mon teatre. Ai decidit de tirar doas peças de l’afar de Gravas. / Una : Lo vin quand rebolís / l’autra : La fe de Gravas. / Vos mandi aquí consi vesi la primièira. Me diretz lo vòstre vejaire. Oc encara ai pas començat res. / Se causissi aquel temps de guèrras de Religion es que tròbi que revèrta lo nòstre. / Plan a totes / J Bodon

Aquela letra fa resson al corrièr mandat a Mouly lo 12/11/52. Coma los Contes dels Balssàs sortiguèron de las premsas de Salingardas a Vilafranca de Roèrgue en decembre 1953, podèm supausar que l’annada de sa data incomplèta es 1954. Qual es aquel « car amic » ? Benlèu lo destinatari de La lèbre e de la letra que l’acompanha. Un òme de teatre ? Marius Valière, l’illustrator dels Contes dels Balssàs, sembla un destinatari possible. Bodon li escriviá en occitan, en grafia classica, en lo vossejant e en saludant l’ensem de sa familha.

Las doas pèças projectadas, Lo vin quand rebolís e La fe de Gravas, correspondon exactament als dos capítols de las enfanças d’Ardoïn, respectivament « Ardoïn, lo primièr Balzac » e « La fe de Grava », capítols sus las Guèrras de Religion. Bodon faguèt pas que lo sinòpsi de la primièra. Lo drama, del genre istoric, deviá comportar cinc actes, que Bodon resumís scèna per scèna e dont cadun es implantat dins un luòc plan definit :

• I. La castanhal (3 scènas) : Acamp d’uganauds que preparan una assemblada e que crosan de senhors catolics. Aquela sequéncia es absenta dels contes.

• II. L’ostal (6 scènas) : Agonia del vièlh Balssà. Malediccion del curat que caça lo jovent.

• III. Lo costilh (4 scènas) Sul costal de Viaur, Quitèria, anciana promesa d’Ardoïn, li parla d’amor e se fa rebutar per el.

• IV. Lo ministre (4 scènas) Visita d’Ardoïn a Joan de la Riba, ministre uganaud, que lo recep malaut e colcat.

• V. La glèisa. (7 scènas). Invasion de la glèisa dels Agustins a Vilafranca pels uganauds qu’i vòlon celebrar lor ofici. Batèsta entre Ardoïn e lo capitani de Balzac qu’Ardoïn sauva en se jasent sus el.

La sinòpsi repren fidèlament lo raconte original, a l’excepcion del personatge de Quitèria, absent dels contes, qu’es introduch aicí. Rapelem-nos que Bodon disiá aver besonh « de teatre amb de guèrra e d’amor ». Quitèria es lo personatge femenin que respond al segond tèrme de l’exigéncia. Mai ambiciosa que la primièra, aquesta segonda temptativa anarà pas mai luènh qu’un resumit e, a nòstre coneissença, serà pas seguida de cap d’autra.

Qualques questions per conclure

Aqueles quatre manuscrits pausan mai de questions que non pòrtan de responsas. A qual èran adreiçats los dos tèxtes precedits d’una letra ? Lo besonh de las donar a legir fa sens dobte seguida a de rescontres amb aqueles dos destinataris que ne fasián benlèu pas qu’un.

Sèm tanben condemnats a supausar las circonstàncias de lor escritura. La primièra temptativa se poguèt adreiçar als conscrits de Durenca per lor vòta, en 47. Quant a la segonda temptativa, son arrèst se pòt explicar per mai d’una rason que s’excluson pas : dificultat de passar del plan a son escritura, dobte sus la valor d’aquela mena de drama istoric, abséncia de perspectiva d’èsser jogat un jorn (que tuèt dins l’uòu fòrça vocacions de dramaturgs), manca de temps e adeliment jos de tascas multiplas (professionalas, familialas, militantas). Bodon se recentrèt sus sa pròsa narrativa (sa Grava sul camin deviá paréisser un pauc mai tard en 56).

Esprovam a legir aqueles assages mai de frustracion que de decepcion. Finissèm per nos dire que lo teatre èra benlèu pas la vocacion de Bodon. Aguèt pas accès al teatre, de per son enfança dins un canton ont lo teatre aviá pas encara penetrat. En revenge aguèt l’astre de nàisser dins una familha de contairas. Lo conte, escrich o dich, foguèt son escòla e son grand talent, sa vocacion vertadièra. Se consideram lo conte coma una forma minimala de teatre, una mena extrèma de teatre paure, aquel genre umil d’espectacle sufiguèt saique a son bonaür e segurament a sa capitada literària.