Comencèri a m’interessar a Zerbin dins las annadas 75. Dins aquesta pontannada èri a escriure en occitan (provençal) pel teatre, de pèças entre comedia descabestrada e farsejada tendéncia agit prop occitan… que foguèron representadas principalament en Provença (pel Centre Dramatic Occitan de Tolon d’Andrieu Neyton1 e la Compagnie Guilhotin Phébus). Una pontannada ont Robèrt Lafont fasiá jogar son Dom Esquichòte (1973) e Lei Cascavèus (1977). Lo teatre fasiá partida alara d’una vertadièra dinamica culturala e lingüistica occitana, gaireben moribonda despuèi.

Coma lo Teatre de la Carrièra, èrem en quista de referéncias indigènas, d’identitat pròpria e d’invariants al nivèl de la lenga, de las practicas teatralas, de las tematicas dins un contèxte ont los estudis universitaris occitanistas sus la question començavan a pena2. Mon projècte prioritari èra de rendre accessible a un public mai larg una òbra que me semblava meritar d’èsser mai coneguda e valorizada. Aqueste interès personal desboquèt sus una tèsi en fòrma d’edicion critica, sostenguda en 19923.

Trenta ans fa. Una generacion a passat. Lo present numèro de la revista Plumas es benlèu una bona escasença de far lo punt e de tornar sus aqueste autor, sus sa destinada critica. Lateralament pòt èsser l’ocasion (en fòrma de mea culpa diferit) d’una reflexion suls elements que venguèron limitar una analisi que demorèt tròp dependenta de las tendéncias criticas en vigor a l’epòca.

Zerbin e son òbra : una recepcion jos fòrma de malentenduts

Sus Zerbin non se sap totjorn pas grand causa (nascut as Ais en 1590 ? es mòrt, probable, gaire après 1630)4. Avocat sestian (son paire Bernard èra procuror, autor d’un sonet en provençal e d’une « odelette » en francés dins las peças liminàrias dels Passatens de Belaud… e d’un Memòri sus las monedas), Gaspard Zerbin es autor d’una òbra exclusivament dramatica mas importanta : cinc comedias5, novèlas per rapòrt a l’ensem de la produccion de son temps.

Se cresèm çò que ne ditz l’editor Roize, dins lo prefaci a la publicacion de l’òbra en 1655 un vintenat d’annadas après la mòrt de l’autor, saique dins un dels episòdis de pèsta que devastèron lo país d’as Ais e sa populacion, Zerbin apareis coma un dramaturgue ja oblidat e son òbra gaireben coma una antiquitat.

Aquesta afirmacion, es estada presa per la critica al pè de la letra. Me sembla totjorn qu’es puslèu, de la part de l’editor, un argument publicitari o mièlhs encara un alibi per far oblidar (o per metre en evidéncia !) lo costat escandalós e l’immoralitat de l’òbra a una epòca ont aqueste genre teatral es estat gaireben enebit e condemnat per las autoritats sestianas, en rason de sa grossieretat verbala, de son immoralitat assumida e a causa de l’imposicion d’una mòda teatrala novèla… francesa, mai civilizada. Lo prefaci de Roize es a l’origina d’un primièr – durable – malentendut. La posteritat critica, la del sègle XIX en particular, faguèt en consequéncia de nòstre dramaturgue un autor per bibliofils, per « amators avertits » tot en jutjant negativament las comedias sus la basa de lor immoralitat, de lor marrit gost generalizat, de la complexitat (considerada coma confusion) de las intrigas…

Lo malentendut primièr se retrobèt dins la primièra mitat del sègle XX. La Perlo dey Musos apareguèt coma una òbra despassada, comparada (injustament) a las comedias francesas, que li son cronologicament posterioras e mai que plus mai conformistas e mens satiricas. Foguèt tractada coma una òbra que non meritava pas l’interès de la critica. Calguèt esperar la segonda partida del sègle vint per veire un revelh de la critica e una lectura de Zerbin mai obèrta dins las antologias e las istòrias de la literatura (Camprós, Lafont, Anatòle).

Segond malentendut, modèrne aqueste. A partir de las annadas 1970 dins una pontannada de grandas mutacions, la tendéncia critica, gaireben la dòxa en fach d’analisi textuala en occitan, èra a Bakhtine e a sos estudis sul carnavalesc e particularament tre que se tractava del barròc e del comic. D’evidéncia l’òbra de Zerbin, mens sistematicament carnavalesca que la de son precursor Claudi Brueys, semblèt mens autentica. Una grilha explicativa exclusivament bakhtiniana non èra pas satisfasenta per rendre compte de la complexitat de l’univèrs de Zerbin. Escapava a la teoria e l’autor foguèt remandat a un estatut d’epigòn tardiu. La moralitat que l’òm pòt traire d’aquela aventura critica es que se las teorias nos ajudan sovent, nos empachan a còps tanben de legir. Un detalh d’importància ? Lo carnavalesc installa sistematicament lo desòrdre, met lo mond a l’envèrs, mas d’un biais provisòri :  la fèsta s’acaba totjorn per un retorn a l’òrdre. Es jamai lo cas de las comedias de Zerbin. Cal cercar lo sens endacòm mai.

Tresen malentendut. La segonda teoria critica dominanta dins aquestas annadas èra ligada a las recèrcas sus la diglossia, particularament suls ròtles jogats pels usatges lingüistics. Coma Zerbin non se prestava gaire a l’illustracion exclusiva de la teoria, perque la dialectica diglossica es anecdotica6 dins las comedias, (concernís un quarantenat de vèrses sus mai de 6000), aquí tanben son òbra foguèt superficialament examinada o considerada a priori coma lo refugi d’una cultura menora7, incapabla d’originalitat. Las comedias de Zerbin se veguèron denegadas dins lor capacitat d’innovacion e dins la violéncia de lor satira. D’efièch, Zerbin, amb una òbra eretièra de la tradicion carnavalesca d’as Ais e concebuda dins l’encastre de la Fèsta Dieu presenta un teatre original, novèl e creatiu comparat a l’ensems de la produccion scenica occitana de l’epòca : la de Godolin a Tolosa, la de Seguin amb lo Teatre d’Avinhon, la del Teatre de Besièrs.

Las pèças de la Perlo dey Musos et coumediés prouvençalos reivindican d’alhors explicitament lo títol de « comedia » a la diferéncia d’una part importanta de la produccion teatrala occitana contemporanèa. La tendéncia i es a presentar las òbras jos de títols tales coma : « Istòria de…, Ballet de…, Dialògue de…, Pastorala de… » mas dins lo cas de Zerbin apareisson coma « comedias » amb prològue, distribucion dels ròtles, didascalias eventualas, estructura en actes (de 3 a 5) e en scènas (de 2 a 5) justificadas per l’accion e particularament pels cambiaments que concernisson lo temps, l’espaci, los personatges. Son clarament eretièras de las comedias latinas passadas a la commedia erudita dels dramaturgues italians.

Lo teatre de Zerbin deu son especificitat a l’influéncia màger d’aquesta commedia erudita italiana (e de la Commedia dell’arte que ne prenguèt la seguida en particular8) dins un encastre que cèrtas demòra per d’unes aspèctes arcaïc (en rason de l’influéncia de Claudi Brueys, de la fòrma versificada), mas que presenta tanben totas las caracteristicas que faràn l’originalitat del teatre de las primièras pèças leugièras de Molière. Al nivèl tematic illustra particularament los conflictes socials e sentimentals. Mèstres / servicials, joves / vièlhs, òmes / femnas, ciutadans / païsans…

Nos trobam davant una creacion, fondada suls aspèctes mai innovants del teatre al sègle XVII, los que son en realitat a l’òbra dins tota l’Euròpa de l’epòca, amb lo modèl italian coma denominator comun. L’òbra teatrala de Zerbin es contemporanèa dels Entremeses de Cervantes (1615) ; de las Comedias de enredo de Lope de Vega, per exemple e del Teatre Elizabetan ; e evidentament coma eles, jos l’influéncia dirècta dels autors italians : Boccace… e los dramaturgues sens comptar los canavasses de Commedia dell’ Arte9… Aquesta dimension emergenta a practicament escapat als rars critics contemporanèus de Zerbin. Particularament an negligit lo fait que las comedias de Zerbin foguèron escritas e jogadas entre 30 e 40 annadas abans Molière. Una particion teatrala.

En particular, aquesta òbra deu èsser considerada coma çò qu’es, es a dire una vertadièra creacion teatrala. Cal pensar e imaginar la mesa en scèna e lo jòc d’actors per que prenga tot son sens e sa valor. Per astre existís una version manuscrita, sonada « version Menard » de la Coumedie prouvençalo a sieys personnagis, III, 2… ; un document a l’usatge dels actors que nos porgís qualques indicacions fòrt preciosas sul trabalh de mesa en scèna, sul jòc dramatic e doncas sul sens e la portada de l’òbra, çò qu’una simpla lectura coma tèxte e exclusivament coma tèxte non permet pas de metre en evidéncia. Compren tanben una scèna satirica (de tematica politica municipala) suprimida per Roize, per prudéncia, o perque non correspondiá plus a l’actualitat.

Lo borlèsc se pòt retrobar cèrtas dins la lenga, coma dins Brueys, mas autrament utilisat e mens ligat als usatges tradicionals (provèrbis). Per contra es amplament present dins la representacion ont los actors non demòran pas tancats sus la scèna a recitar lor ròtle e a escambiar entre eles de longas tiradas, en alternant mecanicament intradas e sortidas. Se caracteriza per l’utilizacion gaireben sistematica dels ròtles e de las figuras de la Commedia dell‘arte10.

Es un teatre que multiplica quiproquos, duèls per rire, desguisaments, apartes (4° Aparte v 702… comentaris al deliri de son mèstre), adreiça al public complici, performanças d’actors fisicas o verbalas  (« morceaux de bravoure » : cf. (5) II. 3. Charlatan (5, III. 3) ; sus l’ase e Couguëlon (Elògi borlèsc. III. 2. v. 796 / 847) ; Barboüillet (La quèsta del Grasal parodica. v. 850 / 887). Los ballets fan partida integranta de l’intriga : contribuïsson a la far avançar. Intègran d’innovacions scenicas coma la practica de la « nuèit italiana » tecnica de la Commedia que Zerbin es un dels primièrs a emplegar.

Lo decòr minimalista mas fonccional es pròpri a la Commedia dell’arte e clarament mencionat coma tal. La « tapissariá » (1°, I. 2. v. 777, v. 382, Melidor dins la tapissarié.) es una cortina pintrada que constituís un escapolon de decòr ont pòrtas e fenèstras son figuradas : permet un escambi permanent entre l’exterior e l’interior (çò privat e çò public), de jòcs scenics ont los espectators ausisson los comedians sense los veire, ont un personatge descriu çò que se i deu passar, e que non es vist. D’elements de decòr significatius figuran sus scèna.11

Las comedias

1. Comedié a sieys persounagis

(V Actes. 1442 vèrses) (« Las forbariás de Matoys »)

Melidor, Philis, Coridon, son de noms de Pastorala pel grop dels mèstres : lo marit ric e nòble mas dominat per son esposa : bèla, egoïsta, ambiciosa, cupida, e l’amant nòble e ric ; Peyrouno la serviciala ; Tabacan lo varlet nèci ; e Matoys l’enganaire, lo varlet diabolic (un manipulator a la Brighella12). Es el que va manejar totes los autres personatges. La dialectica « mèstre/varlet » es permanenta dins aquesta comedia.

Matoys, capitada la seduccion de Peyrouno (coma es premsa la fa esposar per Tabacan), servís d’entremeteire ricament recompensat, dins las amors colpablas entre son mèstre e la serviciala, entre Philis sa mestressa e Coridon… dont prendrà d’alhors la plaça a l’ocasion. Non sense ne far jos fòrma d’adreiça al public un compte rendut escandalós : 

Auben me siou quasi esquinat,
Tant l’y anavi de bouëno fouësso :
… Si sabiés coumo l’embrassavi,
Me teniou coumo un lengaston,
D’abord l’y anavi de taston ;
May pu ay prés d’asseguransso… (v. 1253 – 1262)

Finala, aqueste virtuòsa de l’engana va revelar las enganas qu’a engimbradas, e provòca aital lo caòs final ! Quand s’escapa perseguit per sas victimas daissa un camp de roïnas darrièr el : a embauçat totas las convencions del mitan ont faguèt triomfar sas forbariás.…

Cap de condemnacion finala, cap de referéncia a la morala sociala o religiosa. Totas las classas son concernidas. La pèça s’acaba sul triomfe de la transgression e sus la denonciacion de l’ipocrisia sociala… sèm luènh del retorn a l’òrdre inicial de la logica carnavalesca.

2. Coumedié prouvençalo à sept persounagis

« Un carivari plan emplegat ».

En 3 actes e 966 vèrses, aquela comedia nos presenta un scenari classic e convencional. L’Amorós declara sa flama a la dameisela Catarina mas aquesta se vòl assegurar de sa sinceritat. De lor costat los paires dels amoroses envisatjan per eles d’autres partits. A la jove li resèrvan Tacan, un veuse ric coma Crèsus, e fòrça libidinós… Catarina assaja de rasonar son paire, de badas.

La nòça es prevista per l’endeman e per far abocar lo projècte los servicials organizan un carivari, los amoroses ne profiechan per s’escapar. Los cal maridar, e los servicials tanben. L’intriga es coneguda e basica, l’interès se desplaça sus la psicologia dels personatges, sus lor argumentacion : 

Et pui non es pas mon parié,
Surpasso per tey fés mon eagi,
Aquoto es lou pus gros daumagi
Que me pusquesso survenir.
N’a pas de qué m’entretenir
En so que vous poudez entendré. (II. 4, v. 624 /648…)

Los motors vertadièrs de l’accion son las doas femnas : a doas, asseguran la desfacha dels paires, per quant a l’Amorós e Pacolet, es la fin de las illusions : an trobat de femnas que non se daissaràn pas dominar… Carivari « decisiu » per la solucion ja que favoriza lo raubament dels amoroses e constrenh las famílias a los maridar e dança (farandola) a la fin.

3. Coumedié prouvençalo à cinq persounagis

(« Harpagon, a la provençala mòda ») amb un prològue titolat : « Canson croutesquo d’avugles ». V Actes, 1044 vèrses. Un classic, tirat de L’Aulularia de Plaute13

Brandin es un avar iperbolic. Son filh, cosselhat e ajudat per son varlet, Gorgolet, li rauba sa preciosa « caissa ». Desespèr de Brandin14 qu’es d’autra part amorós obsessional de la bèla cortisana Dardarina : assaja de la seduire, de badas. Entre temps, lo filh e son varlet van far la nòça… a cò de Dardarina dont se pòdon pagar las favors, sense esitacion !

Lo paire insistís e sembla que va finir per convéncer la bèla cortisana gràcias a l’intervencion de la macarèla Pinatela e a la soma propausada (300 dobles ducats : 2 ks 100 d’aur fin !) : mas al darrièr moment, lo prètz de la transaccion li sembla tròp elevat, renóncia (v. 771 .778).

You ay eissi cinq cens escus,
Cinc cens dins dez ans son pui milo,
Et senso contar filo a filo,
Dins quatre sieclés à venir
L’y aurié per pouder mantenir
La soldo d’uno grosso armado…

Las doas femnas furiosas organizan un tracanard e Brandin es constrench d’esposar Dardarina. De tot aquel temps Brandin-Filh e Gorgolet an considerablament voidat la caisseta raubada. Arriban per se remontar al moment de la nòça e Brandin Paire fòrabandís son filh. Finalament, agotat pel tractament de Dardarina que li a donat una potinga per lo reviudar15 sexualament Brandin es a las espèrras. Refusa de se sonhar per avarícia e morís sus scèna : son agonia es acompanhada pels comentaris sarcastics de Gorgolet, (v. 936). Brandin filh es avisat qu’a eretat mas se retroba en procès amb la veusa. Dardarina pèrd en justícia e pensa a « reverdir ». Sèm doncas dins una farsejada cèrtas, mas ont “tuar lo paire » es efectiu e non pas un simple fantasma psicanalitic compensatòri, e l’argent es definitivament perdut. Non i a pas de « retorn a l’òrdre »  caracteristic de la farsejada estrictament carnavalesca… e de las comedias « civilizadas ».

4. Coumedie prouvençalo à sièys persounagis16

(« A marit gelós, la bana al front »). Prològue : « Canson croutesquo de divers mestiés » + IV Actes, 1164 vèrses.

Es tanben la Version Menard. Foncciona dramaticament sus doas intrigas que se mesclan. Brandin, vielhard, es decidit a esposar la bèla Dardarina, malgrat los cosselhs de son jove varlet Gorgolet (personatge a la Figaro : jove, paure mas plen de qualitats fisicas e intellectualas, conscient d’èsser inferiorizat per sa situacion sociala).

Monsur Morfit, noble, ric, e pretenciós (un pesolh revengut sentenciós) recèp a son ostal son nòble amic Lagas, que cortisa sa femna (cosina d’autra part de Dardarina). La quala rebuta durament las temptativas del seductor.

Dardarina es estada maridada a Brandin contra sa volontat, amb l’oposicion aparenta de Gorgolet que en realitat es plen de compassion per ela. Brandin partís en viatge e fisa son ostal… e sa femna a Gorgolet.

Dardarina, mal maridada tipica, impressionada per la personalitat de Gorgolet, entrepren e capita aisidament sa seduccion. Totes dos jògan la scèna de la femna fidèla al gelós Brandin qu’es tornat de viatge en avança. Serà completament enganat e mai bastonat (v. 690).

Gorgolet, contra recompensa de cent escuts, e amb l’ajuda de Dardarina, organiza lo rencontre entre Lagas e Dòna Morfit a l’ocasion d’una mascarada. Es efectiva sus scèna amb musica e dançaires, en cò de Morfit. Lagas e la Dòna Morfit s’escapan. Morfit descobrís la traïson, vòl batre sa femna : mas es ela que lo bastona publicament. Gorgolet organiza en consequéncia una « palhada » per se trufar del paure cornut. Morfit se vòl vengar : mas lo duel qu’assaja d’organizar per se vengar de Gorgolet vira a l’umiliacion.

5. Coumedie prouvençalo a huech personnagis

« E se nos la passàvem entre totes, aquela vairòla ? ». Prològue « sus las Banos » (es lo tèma). 4 Actes, 1214 vèrses

Al nivèl del scenari es la mai complèxa de las comedias de Zerbin, la mai realista tanben de per sas referéncias permanentas al terraire e a la societat, per la mencion dels lòcs coneguts d’as Ais (III, 2, l’as perdut v. 850), per las allusions a la vida quotidiana : la plaça, las crompas, la vida dins las bastidas, las vendémias e las allusions a la granda istòria : L’expedicion de Suza e Perosa en 1630 / 31 (IV.1, v. 945), e subretot a l’episòdi de la Revòlta dels Cascavèus… en 1630 a travèrs lo personatge « tombat del cèl » (apareguda subrerealista) de M. Drech (IV. 3)

Jòga tematicament sus l’engana generalizada : tot lo mond engana tot lo mond, e l’allusion a l’Edit des Élus denóncia una engana coma las autras : « Totes poirits, totes cocuts ». Fumosi (avocat dobtós) engana sa femna (una gavòta un pauc nècia) amb la païsana Tardarassa, la quala l’enganarà (v. 906) amb Barbouillet, lo jove varlet ; per quant a l’esposa de Fumosi engana son marit amb lo païsan Couguëlon (v. 996), e faràn aital circular entre eles la vairòla que provòca l’intervencion del Charlatan (encara un enganaire). Veire son discors publicitari en lengatge inventat pel remèdi universal, que pretend fabricar (III. 3).

Coma degun vòl pagar los remèdis, que degun es garit e que degun s’estima responsable, non capitan a se metre d’acòrdi çò que justifica lo tribunal parodic final. Un personatge episodic permet de datar la comedia : Monsur Drech, l’intendent francés17.

Dins las entremièjas avèm agut l’episòdi eroïcomic de la pèrda e de la quèsta de l’ase (e la scèna del desespèr de Cougüelon e l’elògi funèbre de la bèstia (v. 776 / 796), la cèrca de Barbouillet (v. 850) es l’escasença d’una longa odissèa pel terraire d’as Ais… Aqueste episòdi, que se pòt considerar coma un intermèdi comic (leugièr), gaireben folcloric, es çaquelà totalament integrat a l’intriga perque permet los rencontres entre qualques personatges. Isolat, a agut una longa posteritat dins l’escrit occitan coma sketch e foguèt empremit mantun còp amb d’importantas variantas e adaptacions (Coucho lagno de Roize18)

Dins lo scenari d’aquesta comedia se passa totjorn quicòm, es concebuda coma una mena de movement brownian generalizat.

Conclusions

L’òbra de Zerbin, plan mai novatritz teatralament que totas las autras temptativas contemporanèas, espelís cronologicament tròp tard per èsser considerada coma la de Brueys, (borlesca e carnavalesca) e a un moment ont las representacions teatralas de la Fèsta Dieu son condemnadas en rason de la satira sovent violenta que contenon (non pas solament de criticas « tradicionalas » e de convencion que son las del teatre de farsejadas e de Brueys).

Non a pas de posteritat : se tròba istoricament en concurréncia amb la comedia modèrna, que Zerbin anticipa en provençal : un genre que serà exclusivament francés, amb totes los atributs de l’oficialitat (e una violéncia satirica que serà forçada de préner d’autres camins, de Molière a Beaumarchais).