Mai i pense, cresetz que avetz rason… Quela istòria de breç m’es tornada i a gaire, mercès a vos… Quo es vrai, quo es estranh quel afar. Quo es curiós coma la memòria pòt tornar lonh, lonh… Benleu ma mair me’n aviá dich quauquaren… Pertant me sovene pas qu’ela ne’n aie parlat tant que quò. Crese que z’aviá gaire presat, mas sei pas segur que ‘l’aie compres lo mau fach a son pitit Renat. Pertant, i auriá ‘gut de que rire. Quante ma naissança era estada anonciada, tota la parentela s’era botat en testa de me trobar un breç, coma si lo ente mas grandas sòrs aviá passat lors prumiers mes era pas pro : un brave breç, solide, en bois pinturat de blanc, emb daus barrancons ente un dròlle mai escarabilhat riscava pas s’i prener la testa dedins, pro naut per pas poder s’escambalar, enfin un breç sens problema ente la Joana e la Maria avián passat lor prumiera annada sens lo mendre pitit maumau. Quo era donc queu luòc de patz e de securetat que m’era prometut. Quo era estat sens comptar coma la memet Elia que s’era sovengut que dins son granier, dormiá jos las rantelas un breç antic que ‘viá reçaubut una cordelada de nenes dempuei los segles passats, tots fiers, cranes, esbarbits, e que s’era acquesit una reputacion de jauvença, e que n’era pas question que lo goiat a venir laisse passar la chança de reçaubre en eritatge las qualitats de la raça daus Montagenests. Pareis que ma mair aviá ausat demandar perque ela, la Joana e la Maria i avián pas ‘gut drech, e una espiada mespresenta li aviá fach responsa emb un, pf ! Las dròllas… Coma Tatà Ermança, quo era estat quauquaren mai. Tata Ermança, laidonc, teniá ‘na botica d’ antiquitats dins quauque quartier elegant de Paris, e la novela de la ‘ribada d’un dròlle li ‘viá rachat de las grumilhas, ela que aviá ‘gut nonmàs de las dròllas, e dau mesme còp, entredrubert son pòrtamonuda que ‘la teniá pertant bien sarrat, e quante aviá fach lo viatge a ma naissança, aviá menat coma ela un breç istoric, ente sap pas quau rei aviá durmit e ente era pas question que lo pitit Rene i passe pas los prumiers mes de sa vita. E desjà, queu jorn lai, era estat ‘rachat au vielh breç de vime de Meme Elia, per èsser conhat dins las dentelas d’un quauquaren de bois de ròsa que pendilhava a d’un crochet e se podiá remudar doçament per aidar los endurmiments malaisats. Tata Ermança aviá pas virat l’eschina que Meme tornet sens prevenir e fauguet me delocalizar d’urgéncia dins lo breç de la linhada daus Montagenests. E quo es nonmàs a mianuech que poguí reintegrar lo bon liech que ‘viá la preferéncia de ma mair, maugrat sa volontat de pas desplaire a sa mair, ni a mon pair que aviá pres sens balançar partit per l’orror reiala oferta per sa sòr. E quo es entau que segond las anadas e vengudas de la Meme que semblava ‘ver fach daus aises de son pitit-filh sa rason de viure, e las de mon pair que veniá chasque còp que sos afars zo permetián verificar que son dròlle bien aimat se pausava dins la pendaulha prestigiosa ente un prince aviá fach son prumier pisson, io passava d’un breç l’autre sens mostrar especialament de desplaser. Pas de unlaments, pas de gemadas, pas d’esgenicladas. Mas ma mair auriá benleu degut comprener las espiadas sornas d’incomprenason que li lançava son nene a chasque remudament. E interpretet mos silencis e mon aparenta indiferéncia coma una aprobacion muda. Fau ben dire, vesetz vos, que, a la riba d’un moment, quela migracion circulara m’era venguda suportabla, e per tot dire, indispensabla. E quo es quante la Meme era partida per quauque viatge dau tresesme age e que mon pair demorava au lonh mai que d’avesat, que l’enueg me preniá dins la gàbia de bois ente ma mair podiá enfin me pausar per quauques temps. Quela immobilitat, quela tranquillitat m’eran vengudas de pas poder suportar. E mon agitacion, mas badadas fasián crànher a la paubra femna quauqua malaudia, quauqua dent que voliá pas surtir e quo es sovent que lo bon medecin Esquiròu era credat au chabeç d’un mainatge fisicament en plena fòrma, que lo paubre podiá pas comprener que tot çò que mancava a queu pitit era queu desmenatjament perpetuau e que, ara, aviá per sole chabrinle quela instabilitat. Crese que ma mair passet pres de comprener la nuech ente me trobet de quatre pautas a mieg chamin de la caissa en bois e de la vimeliera daus Montagenests. ‘La me tornet dins ma gabia, mas cinc minutas pus tard, aviá tornat prener ma migracion, e torni trobar la patz nonmàs quante ‘la me pauset demest las dentelas grandmairalas. Mas Meme era pas totjorn en viatge e pair tornava passablement sovent e l’un dins l’autre, poguí contunhar mos chamjaments de coijar d’un biais ben pro satisfasent.

Mas venguet lo temps ente los breç son tròp corts o los dròlles tròp longs. La Meme tornet montar son panier au granier e Tata Ermança tornet prener sa peça de museum, en dire que quo era nonmàs un prest, e que justament, veniá de nàisser un pitit chas los Flury de Coigny Rohan e que tesicavan de poder chaptar la miraudiá que ‘viá breçat lo rei per loquau s’eran presque tots fach tuar a la guerra. Mas si los breç semblan esvelhar dins las familhas daus fantasmes de prumiera grandor, los liechs, tot lo monde s’en fot. E quo es entau que per mon prumier anniversari fuguí ‘rachat a mon triple nis per èsser conhat dins un liech unic e sens istòria familiala o nacionala. Mas quo era mesconeisser ma fòrta volontat de migracion nocturna e au prumier matin de ma seconda annada, fuguí trobat recorquilhat dins la paniera daus chats, mas quauques piaus negres frisotats montravan a l’evidéncia qu’aviá segurament passat un moment au gro dau chen. E quò fuguet la debuta d’una terribla periòda ente ma mair e mas doas sòrs velheren chascuna lor torn per tornar dins son liech queu goiasson que dins son durmir, fasiá mòstra d’una volontat de pas creire per se’n enfugir. A penas tornat bordat emb de las paraulas apasimantas e la velhairitz tornada partir, la credada dau large tornava lançar lo dròlle azardós e entestat dins la chercha de sos dos liechs de manca. E quante mon pair tornava, quo era per trobar sas tres femnas au desesper de poder tener l’autre masle de la familha dins lo liech pertant tot a fet aisinable que li era estat devolut. Quò fuguet lo temps daus questionaments que chabet a granda dolor per l’evidéncia que era pas normau. Un dròlle normau, quò demòra bien suau dins son liech sens aver mestier de ‘nar se raletar dins daus endrechs nonmàs bons per se clafir de pieuses. Lo bon medecin Esquiròu ne’n minget pro favas e totas sas potingas e liquossianas i fasián coma un chen ‘nar pès nuts. Dos de sos confrairs fagueren nonmàs passar sens aver pogut resòure lo cas malaisat de queu dròlle que voliá pas durmir dins nonmàs un liech e si se boteren pas lo det au timp, l’ideia i era ben. Era fòu, quo es tot, e lo darrier donet a mos parents esfòudits l’adreça d’un especialiste de las malaudias mentalas daus mainatges. Lo paubre i passet bien dau temps, mas quo es pas los barbolhatges que me faguet far que i chamgeren quauquaren. Totas las nuechs eran un estivatge que me trobava a mieg chamin entre dos o tres coijatges. Lo chat fuguet ben fotut defòra e lo chen tornat a lo que nos l’aviá donat. Me contenti de quauquas pelhas que trainava dins mon chaminament endurmelat per m’i envertolhar dins un canton de la cosina o sus lo balet ara desabitats. Lo paubre ‘chabet per avoar son impotença e confiet ma familha desemparada a-d’un professor que sos onoraris eran a la nautor de sa reputacion, sens lo mendre resultat. Un tresesme faguet una rapida aparicion, mas chas nos lo laisseren vancès d’èsser oblijats de vendre la maison. Maugrat mas nuechs bolegairitz, era plan escarabilhat e mon començament dins lo sistemi escolari fuguet tot a fet normau, quitament un pauc au-dessus de la normala. I ‘viá ben coma un genre d’instabilitat que me fasiá chamjar de plaça dins la classa tres còps per matinada o per aprep-miegjorn. E si ma regenta de mairala i trobet pas grand chausa a dire, lo tipe dau cors preparatòri zo veguet pas entau, e a Nadau, passí de l’escòla Lakanal a la dau Claus Chassang, ente poguí demorar jurcinc’a Pascas, per ‘chabar l’annada a Senta-Marta. Crese que chas nos presavan gaire de me veire chas los curats o las bonas sòrs, me fau creire que i aviá nonmàs ilhs per suportar mon eternala valsa de tres temps.

Enfin, pas tant que quò tot parier, que coneguí Sent-Jòse, Sent-Beneit e Sent-Francès ‘vancès de ‘ribar au niveu dau liceu. Lo liceu… Fau creire que los bons frairs s’eran passat lo mot que tots los liceus, au sole nom de Rene Passalergue semblavan d’un còp clafits de goiats, mas clafits clafits, mai en cherchar bien, non, desolat lo podem pas prener. A la granda vergonha de mon pair que voliá far de son dròlle un intellectuau, se fauguet resòure a me botar dins l’ensenhament tecnic, per ‘mor de ‘chabar tristament electrician, plombier o ben tot menusier. Io, quò me ‘nava bien, e seriá bien demorat dins queu genre d’estudis si la meschanta ‘bituda qu’aviá de chamjar de machina tres còps per jorn aviá chabat per descorajar los ensenhaires de Pablo-Picasso puei de Clavelha e per ‘chabar dau liceu Agricòle ente pertant la semi libertat que i semblava regnar m’aviá permetut d’i demorar presque un an, ’vancès qu’un professor un pauc fragile se bòte seriosament a la nuech, e sembla que dins son deliri, lo comportament d’un dich Rene Passalergue tornava e tornava coma causa essenciala de sa depression. Quo es lai que quò comencet de mau ‘nar per de bon. Chas nos, a si fòrt de se chermenar, chaberen per se laissar, mon pair volent pus ne’n auvir parlar, de son trasfòu de dròlle, e ma mair venguda locatària permanenta d’una cordelada de maisons de repaus que mas visitas i eran pas las benvengudas. Çò que i a de bien, de quela epòca, que degun zo trobava curiós que chamje tres còps de conh de rua chasca nuech e passat un temps, fuguí benaise entre la plaça dau Merchat daus Cacaus, la rua Manha e la caforcha daus Quatre Chamins. Los brigons, los vigiles me conaissián bien e me laissavan tranquilles, a penas estonats de mon triple gro. Jurcinc’au jorn ente, la fam aidant, me lanci dins una seria de raubatges dins las boticas dau quartier. Si los dos prumiers se contenteren de me fotre defòra a còps de pès bien plaçats, lo tresesme zo veguet pas entau, e per lo prumier còp de ma vita bolegaira, me trobi en gàbia. I a quatre tot pitits conhs dins una gàbia, e mon remudadís ne’n fuguet bra’ment contranhat, d’autant mai que l’autre ocupaire era pas daus mai pacients e zo prenguet per mau quante a quatre oras dau matin, venguí me colinar contre eu emb ma meschanta cuberta. Mas quò duret gaire, lo prumier còp per lo mens, perque un jutge pas tròp visandier me tornet a ma libertat dos jorns pus tard, juste au moment ente mon companh de gàbia cherchava a m’estranglar. Mas aparentament, sa paciença ‘viá de las limitas que lo tresesme còp que me veguí davant se, barguinhet pas e ne’n prenguí per tres mes. Quo es pas long tres mes, mas a Beleime, zo troberen durar. Fuguí chamjat de gàbia dos còps per eschapar a la violença de dos arcandiers que presavan gaire d’èsser esvelhats a mianuech, puei a quatre oras dau matin per mon errança nocturna e çò que prenián per de las avanças sexualas. Fugueren ben forçats de me conhar dins una chambra sola, coma disset lo director, que se cresiá a gerir una clinica de naut niveu. La chambra sola en question quo era lo cròs ente botavan las testas duras, los refractaris, los revoltats. I ‘viá pas granda plaça, mas pro per que mos chamjaments de bivoac me pòrtan satisfaccion, apasiment, e l’assegurança d’una nuech suausa. Lo director, assabentat per los gardians que passavan tres còps la nuech, ilhs quo era per lor trabalh, pense que z’aurián plan parcit, ne’n fuguet tot desvirat d’aver botat au cròs quauqu’un que z’aviá pas afanat, e que en mai de quò ne’n semblava plan content, bien lonh daus unlaments, de las esmanciadas e daus còps de pès dins las pòrtas daus locataris ‘bituaus.

L’ideia li venguet, aprep assentiment dau jutge, de me transferir dins la seccion psiquiatrica. De ‘quela epòca, ne’n garda pas tròp bon sovenir. Me fagueren quauquas piquras de sap pas tròp quela besunha, mas las nuechs vengudas, pareis que me trainava tot parier de ventre en bavejant e en esfòudir los collegas que ne’n avián gaire mestier. Lo medecin, que lo veguí tres còps, esperava nonmàs ma surtida. Aguet l’amabilitat de me donar l’adreça d’un confrair, fau vos far segre, aviá-t-eu dich, en mina d’adiussiatz. ‘Ni lo veire, queu medecin, emb lo pitit mot de l’autre, lai, de la preison, pareis que passatz las nuechs a vos permenar ? Io ? Mas non, duerme plan bien… Mas qui-dedins, i a marcat… D’evidéncia, i ‘viá mespresa. Aviámren a nos dire, e lo laissí a la riba de cinc minutas. E i aguet quela lonja periòda de misera, de fam, de fugida permanenta, ente los soles moments de patz eran mas nuechs plan conegudas per èsser estranhas, mas que auriá vogut que se chabessan jamai. E pauc a pauc, l’ideia me venguet de ne’n chabar coma la vita. Las doas prumieras temptativas fugueren lamentablas, pitits còps de rasador dins las venas dau punhet, que me laisseren nonmàs emb una chamisa un pauc mai cronhosa, engoladís massiu d’alcòl que fuguet mau reçaubut per un estomac desjà passablament maumenat e que chabet dins lo regon de la rua Manha. La tresesma comencet per èsser plan reüssida, mas ‘chabet per la cloncada nècia d’un coratjós imbecile que me tiret de l’aiga de la Fonladosa. Mas queste còp aviá begut pro aiga per que menessan a l’opitau ente mon cas fuguet jutjat pro interessant per que chabe entre vòstras mans, medecin. De ma vita, quò fuguet çò que me ‘ribet de mai benastre. E m’avetz escotat, e m’avetz compres… Quo es vos que lo prumier me pauseretz la question de saber si d’asard, quante era pitit, auriá pas ‘gut un problema coma la chifra tres… E quò fuguet l’esliusada ! D’un còp tot me tornet dempuei qua’iment mos prumiers jorns, dempuei quilhs maudichs breçs, que eran l’encausa d’una vita en fòrma de valsa, ente tot podiá ‘nar nonmàs per tres !

Vos auriá potonat de m’aver desliurat de quela malediccion, lo tres, ara, me’n fote, coma vos, ara vos fotetz dau quatre ! Quante vos ai demandat coma aviatz compres si viste mon problema, avetz balançat un pauc, puei avetz avoat, entre nautres, finalament, i a pas de secrets, que vos, vòstra chifra maudicha quo era estat lo quatre, d’aprep çò que ai compres, per causa de mairs multiplas que s’eran borrradas a l’entorn de vòstre unic breç. Mas sembla que l’efiech sià pas estat dau pus urós, e que vos faguet far daus longs estudis per vos garir de quela quadratura. Bon, mas som pas quí per parlar de vos… Laidonc, medecin, aura que sei garit, quante vau poder surtir ? Io, veriá bien dimarç, quo es lo tres… A ! Mossur Passalerga, ne’n es pas question, surtiretz dimercres, lo quatre, Mas medecin, vòle surtir lo tres : ‘quo es una bona chifra per tornar començar ‘na vita novela. Io, vos dise que quò sera lo quatre, aprep tot, quo es ben io que ne’n sei l’encausa si setz garit, Mas que quo es que quò vos pòt far que suerte lo tres… Lo quatre, lo quatre, vos vau aprener qui quo es que comanda aquí, Mas fau pas vos esmalir entau, surtirai lo tres, quo es tot, ai lo drech, quo es marcat sus lo papier que ai signat a l’entrada, Pas dau tot, setz quí sus decision de justícia, e vos dise que lo jutge vos fara surtir nonmàs lo quatre, lo quatre, lo quatre ! Quo es pas vrai, ai tuat degun, crese ! Mas setz dangierós per vos, e benleu per los autres Mas pas aura que sei garit. Garit, garit, cresetz que setz garit, a voler a tota fòrça surtir un tres. A quò vos vai bien de dire quò, que setz enquera pendilhat a vòstre quatre, me damanda qui quo es lo mai malaude, setz nonmàs un paubre psiquiatre, mas que fatz, que f… au sec... Que quo es que se passa ? Mas medecin ‘restatz, ‘restatz, vatz l’estranglar. Fotetz-me la patz, laissatz-me lo ‘chabar de tuar, queu salòpard que vòu pas surtir un quatre, un quatre, un quatre, un quatre…