Abans-dire de 2025

En 2008, lo roman de Joan Ganhaire, Lo darrier daus Lobaterras, foguèt mes al programa del CAPES d’occitan. Per i preparar los candidats, un rescontre foguèt organizat a Tolosa, ont qualques ensenhaires d’universitat e d’endacòm mai estudièrem un aspècte d’aqueste roman o de l’ensem de l’òbra ganhairenca, en preséncia de l’autor. Aqueste estudi, lo presentèri dins aquela escasença. Es dire qu’es datat e incomplèt, puèi que son corpus visava l’òbra entièra de Joan Ganhaire, que se limitava alara a sièis libres publicats : dos recuèlhs de novèlas, dos romans de cap e d’espasa, un roman medieval e un roman policièr, lo primièr d’una longa tièra. Aquel còrpus nos tustava ja per son excelléncia, que bastava a consacrar un escrivan. Mas aquela òbra que cresiam madura fasiá pas que començar. L’escrivan recelava encara d’immensas sèrvas d’inspiracion. Despuèi, lo cicle del comissari Darnaudguilhem s’es desvolopat, comportant ara dètz volums, que lor cal apondre Enquestas de pas creire, al torn del personatge de Caüsac, enquestaire privat. Tres autres libres de racontes pareguèron, Cronicas de Vent-li-Bufa (recampadas en un sol volum), Los braves jorns de Perdilhòta e Çò ditz la Pès-Nuts. Enfin, Lo pacient espanhòl, un roman dels narrators multiples sul pintre Goya, a paregut aqueste an. Despuèi la jornada d’estudis de 2008, Joan Ganhaire a donc publicat 15 libres diferents en 16 ans, portant a 21 lo nombre de sas òbras editadas en volums. Cal mencionar tanben la parucion en 2022 de la tèsi de la regretada Fabienne Garnerin : Joan Ganhaire, entre rire et désespoir, un regard sur l’humaine condition. La lectura que fasèm uèi de l’escrivan a donc pogut cambiar, e pasmens pensi que pòt benlèu èsser util de presentar la que fasiái dins lo primièr decenni d’aqueste sègle. S’i veiràn a l’encòp la permanéncia d’una escritura e son evolucion.

Introduccion

La mòrt, l'amor, l'umor. L'amor, la mòrt, l'umor. L'umor, la mòrt, l'amor... Lo tres tèrmes, a prepaus de l'òbra de Joan Ganhaire, s'impausan puslèu per lor eufonia que non pas per lor pertinéncia. Trobatz l'intrús... L'intrús lo cercarem, cèrca que nos servirà de pretèxt a percórrer aquela òbra, en quatre estapas d'inegala longor, puslèu jos la forma de nòtas de lectura que d'assag elaborat : qualques reflexions genericas e forra-borra suls sièis volums publicats en occitan ; un estudi del mòde de narracion essencialament « omodiegetic » ; la preséncia de la mòrt e de son antidòta l'umor ; enfin l'amor o, puslèu, çò que ne rèsta, e son substitut l'amistat.

Qualques remarcas genericas (e tanben tematicas)

Lo libre dau reirlutz (1979, 80 paginas), es un recuèlh de 9 novèlas que se pòdon dire fantasticas, per simplicacion abusiva. Se definissèm aprèp Todorov lo fantastic coma lo trantalhament entre natural e subrenatural, totas son pas fantasticas. D'unas meritarián puslèu l'epitèta (de definir) d'insolitas. Totas, levat la darrièra (« La pòrta dau reirlutz »), son escrichas a la primièra persona. Aurem l'ocasion de constatar que dins nòstre còrpus de sièis libres la primièra persona (omodiegèsi) es una constanta de l'escritura de Joan Ganhaire, amb de raras excepcions.

Lo darrier daus Lobaterras (1987, 92 paginas), es un roman istoric e fantastic o, mièlhs encara, medieval fantastic. Es tanben a l'encòp apològ (faula morala) o conte filosofic sul tèma del ben e del mal, de la colpa, de la pulsion de mòrt, del salut e de la gràcia. Es escrich a la primièra persona. S'i remarca un grand absent : lo tèma del sèxe e de l'amor, al mens jos fòrma explicita. L'intertèxt, es a dire las reminiscéncias e citacions amagadas, es abondós : pensam a Edgar Poe e Lovecraft pel fantastic, Italo Calvino (Il visconte dimezzato, 1951, Le vicomte pourfendu / Lo vescomte fendasclat) per l'apològ, a Robin dels Bòsques per l'epòca (la Tresena Crosada a la fin del sègle dotze) e lo luòc (la forèst de Feitaud en Peiregòrd qu’evòca la forest de Sherwood a Notthingam).

Dau vent dins la plumas (1992, 137 paginas) e Las illas jos lo sang (2006, 197 paginas), son dos romans de capa e d'espasa, qu'es un sos-ensem del roman istoric. Los dos libres, pareguts a 14 ans de distància, son los penjals d'un meteis roman, penjal aquitan, puèi penjal britanic. Lo primièr nos mena de Peiregòrd a Bordèu, lo segond de Londres en Irlanda, abans de tornar en Peiregòrd. Cada tòm es animat d'un movement contrari, centrifug lo primièr, amb l'embriaguesa del despart, la set de viatges e d'aventuras, l'enclausiment de l'endacòm, centripèt lo segond, amb la languison de la pichòta patria e l'impaciéncia del retorn dins lo castèl pairenal : aquel diptic romanesc presenta donc, coma l'Eneïda, mas dins l'òrdre envèrs, una Iliada e una Odissèa. Es tanben un roman de formacion en dos temps : lo despart, copadura de la vedilha e descobèrta de la vastor del mond, lo retorn, descobèrta de la marridesa del mond e repatriacion al fogal de familha. Aquel doble movement se tròba ja dins Lo darrier daus Lobaterras, al torn de l'episòdi de la Crosada. « Heureux qui comme Ulysse a fait un beau voyage... » : la maxima de Du Bellay s'impausa, amb son desencantament final, o la morala de Candide : « Cultivem nòstre òrt. »

Aquel roman doble se pòt tanben legir coma un exercici « architextual », coma diriá Gérard Genette, es a dire coma l'escritura d’un tèxt que s'inserís dins un genre plan definit, amb lo perfièch respècte de sas règlas, en l'ocurréncia lo roman de capa e d'espasa. Lo roman tot entièr, dins sas doas parts, es un exercici d'estil que recampa totes los elements del genre, un jòc textual. L'intertextualitat i rejonh l'architextualitat, pel biais de l'aparicion dins la segonda part dels tres mosquetièrs, per dos còps, a Londres. Lo narrator rescontra cap e cap Athos jol cadafalc ont lo rei Carles I es escapitat. Dos romans se crosan aicí : lo capítol XIV de Las illas jos lo sang de Joan Ganhaire e lo capítol LXXI (Remember) de Vingt ans après d'Alexandre Dumas. Lo segond rescontre se fa entre las doas còlas, los amics de Barnabeu e los de d'Artanhan, al capítol XXIV ont se crosan al galaup, amb un salut furtiu d'Athos a Barnabeu.

Dins la primièra part, avèm un autre tipe d'intertextualitat, allusiva aquesta. Lo castèl dels Malacomba retipa de segur lo castèl de Sigonhac, descrich a la debuta comme lo castèl de la misèria dins Lo Capitaine Fracasse de Théophile Gautier. Los eròis del roman de capa e d'espasa al sègle XIX èran obligatòriament gascons, o al mens aquitans, aquò fasiá partida de las règlas del genre. Lo romantisme a reabilitat lo Gascon, lo repatriant amb l'eroïsme e lo sortissent de son ròtle de Matamòre, de miles gloriosus (soldat fanfaron). Dins la pèça neo-romantica d'Edmond Rostand, Cyrano de Bergerac es censat èsser gascon (alara que Brageirac es en Peiregòrd e que lo vertadièr Cyrano èra pas ni peiregordin, ni gascon).

Duèls dos a dos o a un contra vint, batèstas a l'aubèrga o sus la granda rota, espadassins e mèstre d'arma florentins, bòtas secretas, rescontres azardoses, evasions rocambolescas, totes los ingredients i son. Lo segond volum, coma son títol o daissa esperar, ofrís en mai un raconte d'aventuras maritimas, amb sa cargason d'abordatges, de corsaris e de piratas, de tèrmes de marina.

Lo roman de capa e d'espasa, genre romantic e popular, presenta gaireben totjorn, del costat de l'eròi, una tropa d'amics fidèls que l'ajudan en totas ciconstàncias. Les trois Mousquetaires o pòrtan dins lor quite títol. Sigonhac, lo Capitani Fracassa, es ajudat per la tropa de comedians que seguís dins lor barrutla aprèp los aver albergats, e pel caraco Agostino e sa filha. Lagardèra, eròi del Bossu de Paul Féval, es escortat pels dos espasièrs Cocardassa e Passepoil, lo primièr essent un gascon superlatiu. Joan Ganhaire repren aquel element en l'aumentant. Barnabeu, dins lo segond tòm, es enrodat d'una desena d'amics, un grop que finís que fòrma una mena d'eròi multiple, un personatge polimòrf, que cada capítol ne fa la recension : en mai de Barnabeu, avèm, per òrdre d'aparicion, la Naní, lo marinièr Quentin, Angelo Veronese, La Tresna e Podensac (los Castor e Pollux aristocratas de la banda), los mètges Botinaud e Carruthers, lo negre Bateké, l'anglés Bertram e lo puritan Sir Chadwick, sens doblidar l'èga Fleur de Lys. Aital lo segond volum del diptic desvolopa son raconte per cellulas narrativas successivas, caduna d'elas fasent lo torn d'aquela companhia eteroclita. Lo procediment se retrobarà a un mendre gra dins lo roman policièr Sorne trasluc.

La quatrena de cobèrta del primièr volum nos apren que l'autor es un « escrimaire de totjorn » e remarca qu'èra donc normal « que donès a l'occitan son primièr roman de capa e d'espasa ». Saique, mas se poirà objectar qu’aquel primièr roman arriba plan tard dins un genre qu'aparten mai que mai al sègle dètz e nòu. Los Occitans aurián donc totjorn un sègle e mièg de retard ? En fach, la literatura occitana a tot un camp literari d'ocupar, un long retard de ragantar. Per exemple los primièrs romans policièrs occitans datan de las annadas setanta del sègle vint. Mas en dintrant pel primièr còp dins de genres literaris passats de mòda, la literatura occitana mena amb ela de mentalitats contemporanèas. D'aquí un descalatge entre las règlas del genre e lo biais de las tractar. Tot en se conformant escrupulosament al genre « de capa e d'espasa », Joan Ganhaire adòpta una escritura umoristica qu’introdutz la distància necessària entre l'autor e un genre obsolèt e que permet precisament de reviscolar aquel genre. Una marca inabituala es justament l'emplec de la primièra persona e l'insercion dins un autre genre romanesc, lo roman de formacion. Mas l'exercici architextual pren tot son sens en produsent enfin pel primièr còp un roman de capa e d'espasa escrich dins la lenga naturala de sos eròis obligats, un dialècte aquitan, lo peiregordin.

Sorne trasluc (2004, 213 paginas + 3 de lexic) es pel moment la sola narracion de Joan Ganhaire escricha a la tresena persona1 (amb la darrièra novèla del Libre dau reirlutz, coma avèm vist). Aquel libre, lo mai long de l'autor, es el tanben un exercici architextual : escriure un roman policièr, en respectant encara un còp las règlas del genre, talas coma formuladas, per exemple, per Boileau-Narcejac dins Le roman policier en 1964 (Petite bibliothèque Payot). Lo roman policièr es lo mai constrenhent dels genres romanesques, lo mai sofisticat ; lo mai « tecnic ». Dins Sorne trasluc, Joan Ganhaire escriu una òbra d'un perfièch classicisme, sens cap de distorsion generica : un comissari enrodat de sos inspectors, una victima antipatica, un copable descobèrt exactament tres paginas abans la fin e complètament non-esperat, una molonada de suspèctes, totes mai probables los unes que los autres. Lo comissari possedís totas la qualitats requeridas : divòrci e fracàs conjugal, solitud e banalitat d'una existéncia decebenta, anti-eròi per l'atge e lo fisic (la cinquantena pançaruda), mas, per contraste, intelligéncia intuitiva dels òmes e umanisme sens illusion. Se sentís l'influéncia del Maigret simenonenc o del Pepé Carvalho de Vasquez Montalban. Se dobla, coma fòrça romans policièrs e la màger part dels romans negres, d'una mena d'enquista sociala dins un canton de Peiregòrd, una analisi sociologica que met en scèna los notables del vilatge (lo conse ancian regent, lo mètge e lo curat), una comunitat neo-rurala sectària dirigida per un goró bèlga (la victima), una borgesiá ipocrita e corrompuda coma dins los filmes de Claude Chabrol (en l’ocurréncia un notari e sa femna socitoses de respectabilitat), enfin de familhas obrièras vivent dins lo caumatge e lo sovenir de las luchas socialas. D'aqueste ponch de vista, lo capítol XIV atenh una grandor esmoventa dins la descripcion d'una vièlha femna apartenent a aquela mena de familhas « modèstas mas dignas ».

Meteissa « cellula protagonistica » (ausem aquel tèrme barbar) que dins Las illas jos lo sang, mens fusionala pr'aquò : altorn del comissari Darnaudguilhem, avèm tota la còla d'inspectors, Barbancès lo maratonian borrelat de tesics, Ben Amrahne lo musulman de servici especialista de las novèlas tecnologias, Ange Le Goff, còrse per sa maire, breton per son paire, e qu'arpateja dins l'incurable malaise identitari ont l'a plaçat sa dobla origina etnica, lo gròs Peironin, l'escolan-inspector Casamaior, los agents Gandilhon e Pueipelut. Enfin cal citar lo melhor amic del comissari Darnaudguilhem, lo mètge-legista Masdelbòsc, que practica son macabre mestièr amb una passion inquietanta.

Lo viatge aquitan (2000, 101 paginas) recampa 6 novèlas, totas escrichas a la primièra persona. Doas son d'istòrias de trèva, una burlesca e l'autra poëtica. Lo demai ressortís a l'insolit, un genre fosc per definicion, dels limits indecises.

D'aquela revista de l'òbra, qualques constantas se desgatjan.

Una escritura omodiegetica :

Los narrators dins los libres de Joan Ganhaire

Començarem per un tablèu dels narrators e dels destinataris dins cada raconte cort (novèla) o long (roman). Exercici un pauc rudimentari, mas qu’a lo merit de la clartat.

Lo libre dau reirlutz (1979, 80 paginas), recuèlh de 9 novèlas

Títol de la novèla	Narrator	Destinatari
Soletat	Ieu, anonim
Raibe negre	Ieu1 anonim Ieu2, X	Al narrator1
Lo chasteu	Ieu, anonim	Al legeire
La cheminèia	Ieu, anonim
Lo bibliotecari	Ieu, anonim
Chambra 32	Ieu, Jan Costilhas, estudiant mètge
A la vita a la mòrt	Ieu, anonim	A l'amic moribond, Antonin
Lo pes daus sovenirs	Ieu, Jan
La pòrta dau reirlutz	El, anonim

Lo darrier daus Lobaterras (1987, 92 paginas), roman istoric e fantàstic

Raconte-cadre	Ieu1, anonim, mètge
Raconte encadrat	Ieu2, Joan de L’Arribièira	A l'amic defunt, Arnaud de Lob.

Dau vent dins la plumas (1992, 137 paginas), roman de capa e d'espasa

Dau vent dins las plumas

Ieu, Joan-F B S de Malacomba

Lo viatge aquitan (2000, 101 paginas), recuèlh de 6 novèlas

Títol de la novèla	Narrator	Destinatari
Lo viatge aquitan	Ieu, Joan	A l'amic defunt, Juli
La messatgiera	Ieu, anonim Ela, la maire
Marcha funebra	Ieu, anonim
Tròp tard lo linçòu	Ieu, Josep la trèva
Tornar, tornar...	Ieu, trèva, anonim	Al felen
Lo sendareu daus genebres	Ieu, anonim, mètge	A l'amic defunt, Guilhem Mercat

Sorne trasluc (2004, 213 paginas + 3 de lexic)

Sorne trasluc

El, comissari Darnaudguilhem

Las illas jos lo sang (2006, 197 paginas), roman de capa e d'espasa

Dau vent dins las plumas

Ieu, Joan-F B S de Malacomba

L'escritura es omodiegetica (autre tèrme barbar, mas consacrat), es a dire menada a la primièra persona, amb l'excepcion del roman policièr e de la darrièra novèla del primièr recuèlh. I cal benlèu veire paradoxalament lo desir de s'escondre. Un comedian a pas melhora masqueta que lo ròtle que jòga e que pòt totjorn pretextar per justificar son exibicion publica. L'escritura es tanben una exibicion publica, ont l’autor carga per jòc la masqueta de sos narrators. 16 de las 18 narracions (novèlas e romans mesclats) son omodiegeticas. Vaquí las masquetas multiplas de l'autor Joan Ganhaire, que las fasèm seguir (en italicas) de lor destinatari, quand n’i a un :

Lo libre dau reirlutz :
1) un solitari que viu a la campanha e imita lo crit de la chòta per enganar sa solesa,
2) X, un òme qu'auriá degut morir de paur e que foguèt salvat pel raubatòri de son mantèl (conte dins lo conte) (Al narrator 1),
3) lo sirvent d'un vièlh comte que li lèga son castèl ont demorarà presonièr a vida (Al legeire),
4) lo proprietari d'un chaminèia que se fa cocuficar pel quite reparator de la chaminèia,
5) lo gardian d'una bibliotèca desèrta que daissa partir son unic visitor,
6) Joan Costilhas, estudiant en medecina que s'entretua amb son camarada de cambra,
7) l'amic d'un òme suicidari qu'ajuda a morir aprèp l'aver salvat a tòrt dins una temptativa precedenta (A son amic),
8) Jan, un vagabond que torna dins sa vila de naissença e s'i nafra sus sos sovenirs,

Lo darrier daus Lobaterra :
9) Joan de l'Arribiera, l'amic d'un licantròp medieval, que raconta lo drama que n'es estat testimòni (Adreiçat a son amic),
Dau vent dins las plumas + Las illas jos lo sang :
10) Joan-Francés Barnabeu Segur de Malacomba, quitant son castèl roïnat per córrer l'aventura.

Lo viatge aquitan :
11) Joan, colcavestit que torna son amic colcavestit infirme sul luòc de sa naissença, que serà lo de sa mòrt (A son amic),
12) un jove naufragat solitari qu'assaja a l'espital de correspondre amb lo mond exterior pel biais d'una piuse (1ra + 3a persona),
13) un òme que se soven coma dins una cachavièlha de sos cors de pianò quand èra dròlle,
14) Josep, defunt vengut trèva qu'assistís a sa velhada mortuara e se fa embarrar dins l'armari ont rescontra una autra trèva,
15) un vièlh defunt, vengut trèva, qu'assistís al retorn de son felen e comunica amb el pels perfums de l'ostal (Al jovent),
16) un mètge de campanha qu'entreten una relacion trebola amb lo gojat que sonha e que finís per morir( Al jove defunt).

Cal senhalar que las doas excepcions a l'omodiegèsi son de « focalizacions intèrnas » e que se poiriá remplaçar la tresena persona per la primièra sens que lo raconte quitèsse de foncionar. Remarquem que sus aqueles 15 personatges sièis an un nom : cinc s'apèlan J(o)an e un Josep. Un seten es designat coma X. Lo demai es anonim.

Cossí interpretar aquela primièra persona ? Una ipotèsi es que l'autor Ganhaire a besonh d'un narrator fòrtament marcat, anonim benlèu, mas present dins lo raconte fins a se confondre amb lo protagonista o n'èsser lo testimòni privilegiat. Es aital assubjectit a un ròtle, tengut a una paraula, que li dicta la mesura de son debit e assegura l'unitat de son ton. Aquela delegacion de paraula permet una varietat de ton e de registre. Permet per exemple de compausar lo ton allucinat del Darrier daus Lobaterras, coma lo comedian se compausa un personatge de teatre.

Se serà remarcat que, suls 16 racontes escriches a la primièra persona, 7, siá gaireben la mitat, son tot entièrs adreiçats a un destinari explicit. 4 d'aqueles 7 destinataris son d'amics mòrts o per morir. Aurem l'ocasion de tornar sul tèma de l'amistat associat a lo de la mòrt. Los amics pus cars son los amics mòrts, benlèu perque permeton l'escritura literària. Lo raconte coma letra postuma a l'amic defunt es un topos de la literatura universala.

Omnipreséncia de la mòrt e de sa contrapoison

A cò de Joan Ganhaire, la mòrt fa partida del païsatge. L'òbra tot entièra es una dança macabra. Nos rapèla sa realitat indefugibla. E mai podèm dire qu'a cò sieu la sola realitat es la mòrt e tot lo demai illusion : una mòrt que ne cal adomergir l'orror en li fasent subir divèrses tractaments literaris segon los racontes, una illusion qu'es nòstre sol ben segur. Cal compausar amb ela, ribon-ribaina. Fasèm un brèu inventari de sas aparicions :

Dins lo Libre dau reilutz, cinc al mens de las nòu novèlas parlan de la mòrt.

1) Raibe negre nos mòstra lo narrator X tornant de l'anniversari de son enterrament. Cada annada se va reculhir sus la tomba del raubaire que li panèt son mantèl e li salvèt la vida. Una pòcha del mantèl conteniá una boita negra crompada per X e contenent una òrra cachavièlha. Lo raubaire moriguèt d'espavent a la plaça de X...

2) Lo Chasteu raconta lo destin d'un vailet de cambra qu'ajuda a morir son vièlh mèstre lo Comte e que ven en remerciament son legatari universal. Present empoisonat : es condemnat a demorar presonièr a vida del castèl, qu'anienta dins sos possessors lo vam d'en partir. Istòria kafkaiana dins son títol e « edgar-poesca » dins son ton inspirat, a l'encòp alanguit e desesperat.

3) Lo Bibliotecari, borgesian dins lo tèma e lo títol, kafkaian dins l'ambient, fa tanben pensar al Dino Buzzati del Desèrt dels Tartars. Coma lo vailet del conte precedent, lo gardian de la bibliotèca passa sa vida embarrat. Coma lo lòctenent Drogo de Buzzati, es incapable de far fàcia a l'eveniment qu'a passada sa vida a esperar e que la deu justificar : l'arribada d'un lector o de l’enemic. A la fin s'endormís per totjorn sul Libre de la nuèch.

4) Chambra 32 : Dos estudiants en medecina que participan a una experiéncia scientifica a pòrta barrada s'entretuan per pas èsser lo darrièr a morir. L'experiéncia destinada a los rendre sensibles a la compassion requerida per lor mestièr, los buta al contrari a se tuar salvatjament.

5) A la vita a la mòrt es una novèla d'amistat. La pus granda pròva d'afeccion es pas de salvar un amic desesperat, es al contrari de li assegurar una mòrt serena e segura.

Totas aquelas novèlas, levat la primièra e dins una mendre mesura la quatrena, nos mòstran la mòrt coma desliurança, sortida d'un univèrs barrat o malastrós, remèdi al fracàs de la vida. Mas aquela mòrt s'acompanha de la languison de la vida mancada, del destin abortat, de la libertat enfugida.

Lo darrièr daus Lobaterras es un apològ sus la lucha del ben e del mal, las pulsions de vida e de mòrt. Lo roman s'articula al torn d'un paradigma binari e pro simple : ben/mal, jorn/nuèch, òmes/lops, Dieu/diable, pigassa (apcha)/espasa, araire/espasa, camp de blat/forèst. La progression de la forèst mesura l'avançada del mal, la victòria de la salvatjariá sus la civilizacion, de l'animalitat sus l'umanitat, del crus sul cuèch. Arnaud manja la carn crusa, i comprés la carn de sos enemics sarrasins. Es « l'òme lop, lo mostre beveire de sang, lo que [fa] dobtar de l'existéncia de Dieu » (p. 73). « Las traças rojas sus tas bochas e ton babinhon m'èran plan conegudas... Quant de gòrjas aviàs donc trenchadas emb aquelas dents que semblavan quasiment las d'una dròlla ? » (p. 59) Tot lo roman brusís del mastegatge de carn umana, i es la figura principala emai unica de la mòrt e del mal. « Los òmes eran leu estats nonmàs de las babòias moflas e sanguinosas, lançadas de gavaunha en gavaunha, d'àrpia en àrpia, pauc a pauc rosicadas, escicadas, chaunhadas per la dents de quilhs miliers de golas qu'arrestavan pas de sa barrar, de se dubrir, de se barrar, de se dubrir, de se barrar... » (p. 77) Tot lo roman fonciona sus la transgression del tabó del canibalisme. La lectura del libre de Claude Levi-Strauss, Le cru et le cuit, es esclairanta pel descriptatge del roman.

Dau vent dins las plumas es presentat per la quatrena de cobèrta coma una òbra « pus leugiera e risolenta ». Saique. Mas la mòrt i es tan presenta e mai benlèu pus qu'endacòm mai, levat qu'es una mòrt joiosa. La liberacion de Barnabeu de son castèl d'enfança e de misèria se fa gràcias a l'assassinat per son fraire trisomic del senhor vesin, d'un còp de pèira. Aprèp aquel murtre inaugural, Barnabeu s'envòla euforic, e son camin es cobèrt de cadavres que nòstre eròi ne semena una bona part. L'orror, totjorn gadala e gaujosa, culmina amb l'evasion de Barnabeu dins l'ataüc de vime ont es embarrat amb un sentenciat a mòrt escapitat, qu'el, Barnabeu, es obligat de ne téner lo cap entre sas mans, un pauc coma Edmond Dantès, lo futur comte de Monte Cristo, pren la plaça del mòrt dins lo sac, mas sens lo mòrt. Un primièr exemple de necrofilia...

Las illas jos lo sang. Dins lo primièr roman de capa e d'espasa de Ganhaire, los cadavres son gaireben totes d'opausants, de marrits, qu'an pas que çò que se meritan. Dins lo segond, la mòrt dalha indiferentament colpables e innocents, e mai fòrça pus d'innocents. La leugieretat se plomba d'amarum, lo sang remplaça lo vent dins lo títol. L'umor demòra, mas cracina al luòc de cantar. Una cargason de negres sul Sent Christopher fa cabussar lo raconte dins l'orror, sens li far pèrdre de son alegria : mòrt en jasilha de la jove femna negra a fons d'estiva, murtre del nadon negre per son paire que li tòrç lo còl per li esparnhar lo malastre de viure :

Las doas mans negras aus longs dets fins tòrnan japir lo nenet, e d'un sole movement li tòrcen lo còu dins un crasenament que me sec dau cagoelh au cropinhon. (p. 11)

Puèi veirem lo triomfe de la mòrt dins la Londres liurada a la revolucion puritana de Cromwell coma Teheran als aiatollas o Cabol als talibans : execucion capitala de Carles I, mòstra dels caps trencats jol Pont de Londres :

Puei l'odor me 'rieba en plenas nasieras, e puei i a las graulas, los gavians, los vaneus per centenas acharnats aprep quilhs paubres bocins de charn umana que pendilhan sus de las picas. I a ben de las plancartas per te dire perqué queu monde fugueren un pauc abismats, mai aime tant ren que d'entau aprener a legir l'anglés. (p. 81)

Cromwell expòrta la Bona Novèla en Irlanda e mena amb el tota nòstra joiosa còla. Sètge de la vila de Drogheda, irlandesa, doncas catolica e asirada, e maselatges novèls... Dins las doas citacions precedentas, trobam un caractèr constant de l'escritura ganhairenca (levat precisament dins Lo Darrier daus Lobaterra) : la juxtaposicion dins la meteissa frasa de la mòrt e de l'umor que la neutraliza. L'òrre imatge « li tòrcen lo còu dins un crasenament » es neutralizat per la trivialitat de la relativa « que me sec dau cagoelh au cropinhon ». L'orror de « quilhs paubres bocins de charn umana que pendilhan sus de las picas » s'escafa darrièr l'eufemisme ironic « perqué queu monde fugueren un pauc abismats » e la galejada « aime tant ren que d'entau aprener a legir l'anglés ». La trivialitat familiara acompanha totjorn lo macabre e lo funèbre, per los anullar.

Dins los tres darrièrs libres de Joan Ganhaire, Lo Viatge aquitan, Sorne trasluc e Las illas jos lo sang, apareis un motiu novèl, ligat al tèma de la mòrt : la disseccion, amb son luòc de predileccion, la mòrga. Es la novèla « Lo viatge aquitan » que l'introdutz. Aquela novèla raconta una mena d'Odissèa a l'encòp epica e burlesca, sublima e derisòria, que l'aligança d'aqueles contraris li dona una magnifica fòrça d'emocion. Aicí encara lo naut e lo bas, l'orrible e lo comic, la mòrt e lo trivial, aquela tension entre contraris, fonda l'istòria e l'escritura. Un colcavestit torna son amic Juli del País Basc a Bordèu puèi en Peiregòrd, per que pòsca morir en patz sul luòc de son origina. Mas es una pelha umana vegetativa e sens coneissença que buta a travèrs las rotas inacabablas e rectilinèas d'Aquitània amb un equipatge eteroclit format d'una cadièra traucada e rotladissa (traucada, que lo malaut fa jos el de longa) tirada per una bicicleta sens pedalas. Descripcion crusa de la misèria fisica :

Te torní massar, te torní boissar un còp de mai de quela foira pudenta que ta selha n'èra plena... Ò Juli, Juli, coma ne'n aguí pro, d'un sole còp ! Cugí te laissar quí, tot merdós, lo cuol a l'er per que 'chabessas de crebar, per que me fotessas la patz. E pertant, te torní massar e boissar. D'una ponhada de palena, te faguí las fessas totas rojas e rimadas... (p. 9)

Arribat a Bordèu, Juli morís e son cadavre es emportat per una equipa de la mòrga. Joan lo va desliurar, amb Miguel, un amic espanhòl. Es lo pus fons de la davalada als Infèrns :

Sabe pas bien si te rendes compte de çò qu'eras en tren de nos far far. Vei-nos-quí 'trapats a pigonhar dins quelas fòssas comunas en forma d'elevatge de truchas. E los mòrts desrenjats se viraven de costat emb daus lents movements d'espatlas, mai doç enquera que los dau durmeire qu'òm secod e que se vòu pas esvelhar. Puei dispareissián per laissar la plaça a d'autres. D'autras charas, que demest elas cerchàvem la toá, coma a l'arribada d'un tren. (p. 20)

Tot aquò per poder enterrar decentament l'amic mòrt. E mai un sens-abric a drech a una darrièra demòra.

Tot roman policièr a al mens un cadavre. Sorne trasluc i fa pas excepcion. La victima, coma sovent, es un perfièch salopard de goró d'una sècta a la m'as colhonat, « los Frairs de las estelas ». Son cadavre serà particularament sonhat, se podèm dire. En efièch, un dels personatges del roman es lo mètge-legista Masdelbòsc, amic d'enfança de Darnaudguilhem. Un pauc sadic, un pauc necrofil, senhoreja dins son « depositòri » coma Pluton als Infèrn. Avèm drech, en contraponch, tot lo long del roman, a mai d'un gromand rapòrt d'autopsia e lipeta descripcion del cadavre :

Meussa esbolhada... fetge espotit... mesentèri desinserat... paumons traucats... te passe jos silenci las ossas, que n'a paguna d'entiera.... Nos faudrá ben sopar ensemble, un de questes sers... E migres pas per la vianda ; d'aicí aquí trobarai plan quauque bon bocin. (p. 44-45)

Autopsia e antropofagia... La victima es pas innocenta e paga post mortem sos pecats per un descopatge en rondèlas de sos organs. E mai a drech a un rasatge de fresc postum, per permetre melhora identificacion.

Las illas jos lo sang comptan pas mens de tres mètges, Botinaud, Carruthers e Harvey, lo sol real dels tres, puèi qu'es el que descobriguèt al sègle XVII la circulacion sanguina. Tres mètges, es dire que question disseccion anam èsser servits. Botinaud, seduch per la teoria d'Harvey se passeja amb un còr uman conservat dins un bocal de formòl, per la poder melhor verificar empiricament. Lo motiu del còr dins lo bocal torna de longa. Tròba al capítol XVIII son cimèl de macabre e donc de comic, un essent proporcional a l'autre a cò de Ganhaire :

« Mas çò que i a de noveu, e que me fai venir lo vomir a las pòtas, quo es que lo paubre chenard es fendut de la cronhòla a l'embonilh e que Botinaud farfolha aquí dedins coma ma mair dins quauque ventre de polet.... E... en quatre còps de coteu, te vai culhir lo cur, que brandís fierament, tot regolinant, amb tres-quatre bocins de tudeu que pendilhan aprep. Bertram e io n'avem pro vist, mas Bateké es aquí, l'espiada fixa, la gòrja entredruberta, e sa lenga vai e ven lentament sus sas bochas. » (p. 91) Bateké es l'amic negre de Barnabeu que se soven aicí, amb lepetitge, de sa cultura canibala...

Fin finala, las atrocitats reprochadas a Arnolf, l'aujòl de Lobaterras, e a Arnaud son descendent, la violacion del tabó de l'antropofagia, se tròban aicí complidas per de bravas gents amigas de l'eròi. La disseccion es una forma comica de la licantropia.

Passem a la lèsta sus La messatgiera, semi-consciéncia allucinada d'un negadís repescat per de marins angleses qu'assaja de comunicar amb lo mond dels vius, a l'espital, pel biais d'una piuse (nièra) tuada per sa maire, qu'es al cabeç del malaut. Passem tanben sus Marcha funèbra, sòmi d'un murtre que serà perpetrat d'annadas aprèp pel narrator sus sa professora de piano aborrida.

Tròp tard lo linçòu e Tornar, tornar... son lo monològ de doas trèvas. Lo primièr es sul mòde borlesc, version ganhairenca de « l'infèrn, quo es los autres » sartrian (que parlava pas lemosin). Lo defunt refugiat dins l'armari i retròba la trèva d'una aujòla e totes dos de se batre per defendre lor territòri coma rats de laboratòri. « Crese que la baralha l'avem presa per rotina. Quo risca èsser pas triste, tant pauc que quo dure, l'eternitat... » Farsejada cracinanta jogada per de trèvas que se carpinhan. La mòrt coma damnacion etèrna en forma d'estinhassada, « viscuda » dins un grand cacalàs de derision...

Tornar, tornar... es tot lo contrari. Registre nostalgic, poëtic e aerian coma un ramèl d'odor. L'arma es un perfum que floteja dins l'aire. La trèva del grand s'adreiça a son felen que lo vei pas ni mai l'ausís, amb tendresa e languison. L'invita a alenar los perfums de l'ostal, que son los de la natura autonala e del temps revolgut, que ne son l'arma. Un e l'autre comunican aital delà la mòrt. Pròsa poëtica apasimada e serena, rara a cò de Ganhaire.

Enfin, darrièra pròsa « mortuària », Lo sendareu daus genebres. Ganhaire met en scèna una familha a cap de camin, una fin de raça aganida. Guilhem Mercat, coma Arnaud de Lobatèrra e Barnabeu de Malacomba, es lo darrièr de sa linhada. Coma Arnaud, finís que morís en seguida d'una estranha malautiá, mena de malediccion fisica. Lo personatge de Guilhem, coma la novèla, es pas sens evocar La casuda de l'ostal Usher d'Edgar Poe. Temperament malautiu, suicidari, allucinat, un bricon vampiric. Entre el e lo narrator-mètge se liga una amistat un pauc particulara, que lo mètge i met fin, espaventat, quand lo jovenòme li revela la vertat de son desir en lo potonant sus la boca. Paur del vampiri, prudéncia de l'adulte o reaccion morala ? Ambient que Baudelaire diriá « fuliginós ». La malediccion que s'estaca a una familha o a un luòc sembla pivelar Joan Ganhaire.

Amb Lobaterra e Tornar, tornar..., Lo sendareu daus genebres es un dels rars racontes de Ganhaire a tractar de la mòrt sens umor ni derision.

Pas cap d’amor, fòrça amistat

Aquesta darrièra part serà brèva, e per causa... Constatarem que, dins aquel univèrs literari, ont la mòrt fa partida dels mòbles, lo pus sovent associada a un umor aparaire, l'amor es gaireben absent. A cò de Ganhaire i a pas brica d'amor urós, pas un sol. Pauc de racontes ne parlan. Los que mai l'evòcan son los dos romans de capa e d'espasa. Amor un pauc incestuós per Naní, la cantinèra dels apastes espompits e madurs que poiriá èsser la maire de Bernabeu, un amor que Bernabeu espròva mai que mai jos l'espècia de la gelosiá, gelosiá contra Angelo, lo vièlh mèstre d'arma. L'amor per Moira, que Bernabeu sauva del cadafalc e qu'ela lo desborra, se presenta jols melhors auguris romanesques, mas farà fracàs : Moira lo traís per un autre e s'avera èsser pas qu'una filha venala. Lo romancièr la castiga en la negant a la fin del roman. Lo roman s'acaba sus un desencantat « cal cultivar nòstre òrt », retorn fregeluc dins la fauda familiala.

Lo roman policièr mòstra pas que de trastes d'amor, de maridatges fracassats, d'escobilhas de parelhs : Darnaudguilhem e son compaire legista Masdelbòsc son estats quitats per lor femna, lo parelh de notaris fa pas longtemps illusion e desvela d'abisses d'adultèris e de traïsons. Incèstes, enganas, ligasons multiplas, bi-, omo-, etero-sexualitat, tot i passa. Los celibataris sols son assegurats dins lo roman d'un pauc de serenitat, de pagar al prètz de lor soletat, çò que nos remanda a la primièra novèla del Libre del reirlutz, ont quatre solitaris se creson de calinhar una chòta en imitant son crit. Adultèri farcesc de La chaminèia, amb la metafòra sexuala del tiratge e del conduch de ramonar, liurada sens que la comprenga pel narrator cocut e content. Adultèri de la Germana, confessat per son marit-trèva-narrator dins Tròp tard lo linçòu.

Sortit d'aqueles quatre racontes, ont es presentat unicament d'un biais calamitós, pas cap d'amor. Mas d'amistat. L'amistat es privilegiada per compensacion despuèi A la vita a la mòrt dins Lo libre dau Reirlutz. Lo darrier daus Lobaterra es construch sus l'amistat entre Arnaud e lo narrator testimòni, qu'es son Gimini lo criquet, sa bona consciéncia, son penjal de lutz, plan impotent a lo salvar, vertat. La ligason entre los dos òmes se tencha d'omosexualitat, Joan quicha suls traches femenins d'Arnaud, la seduccion es erotica, coma o es dins Lo sendarau daus genebres, d'un biais explicit a la fin.

L'amistat, o avèm vist, cimenta la « cellula protagonistica », lo personatge multiple dels dos romans de capa e d'espasa. Es ela qu'assegura l'optimisme, en tot cas lo vam vital de l'istòria. Parièr dins lo roman policièr que fonciona un pauc sul meteis procediment d'eròi collectiu.

Lo cimèl de l'amistat, indespassable e sublim, es de segur lo narrator del Viatge aquitan, novèla que constituís un del omenatges pus bèls a l'amistat dins nòstra literatura.

Vesèm donc, al tèrme d'aquela passejada dins l'òbra de Joan Ganhaire, que Lo Darrièr daus Lobaterras conten en grelh bon nombre dels tèmas a venir : fascinacion de la mòrt (amb la licantropia-antropofagia), amistat tragica. Aital la pulsion de mòrt es mai presenta que la pulsion de vida a cò de Joan Ganhaire, e aquò's l'amistat mai que l'amor que, aligat a l'umor, permet de redimir nòstra condicion mortala a tot ponch de vista. L'umor, qu'apareis tre lo tresen libre per venir lo ton dominant e qu'una de sas fòrmas es tanben una lenga naturala e fantasierosa, plena d'imatges e d'invencions, mas que fariá a ela sola l'objècte d'un autre estudi...

Post-scriptum de 2025

Tolosa 2008 foguèt pas qu’un primièr ponch d’estapa, un bilanç provisòri. Setze ans mai tard, podèm veire dins son ample lo desvolopament de l’òbra, mai que mai de la part « policièra » que ne fòrma ara la mitat, amb la creacion d’un microcosme a l’encòp realista e fictiu, lo pichòt mond de Maraval ont senhoreja lo bon comissari Darnaudguilhem e que se partejan a part egala lo ben e lo mal, amb la victòria efemèra e freula del primièr. Lo roman policièr, per la resolucion finala de l’enigma, introdutz un òrdre momentanèu dins lo caòs del mond borrolat pel crimi. Es lo triomfe de las pichòtas velhòlas de la rason e de la bontat, triomfe sens endeman. L’omodiegèsi es absenta d’aquela seria policièra, levat dins las doas aparicions de Caüsac (Enquestas de pas creire e Rendètz-vos al cementeri), mas torna d’un biais original, divèrs e complèxe, dins dos dels tres recuèlhs de contes, ont lo narrator se fa contaire intervenent de longa dins son conte, coma s’èra de carn e d’òsses davant son public (Cronicas de Vent-l’i-Bufa), o creatura freula e leugièra, abitada d’una vertat que nos traspassa (Çò ditz la Pès-Nuts). Dins aquel darrièr libre modèst per son volum, altèrnan los dos narrators : un doble de l’autor dins lo raconte-cadre e una lèbre estranhament sàvia dins los racontes encastrats. L’òbra a enfortit son poder d’encantament e tròba benlèu son cimèl dins aquela Pès-Nuts, la mai umila e, partent, la mai potenta de las creaturas de Joan Ganhaire. Mas a qualques nuàncias prèp, lo meteis equilibri se manten entre la mòrt, l’amor, l’umor…Esperam qu’aqueste segond ponch d’estapa siá el tanben provisòri e seguit de maites autres…