Es causa amplament coneguda dins la biografia de Joan Ganhaire que sa vocacion d’escrivan es una consequéncia dirècta d’una primièra vocacion, contrariada o cal precisar, de pianista. S’es explicat fòrt umoristicament aquí sus e se trata d’un motiu recurrent dins sas òbras. Basta per se’n avisar de legir sa novèla « Marcha funèbra » (de Beethoven) que fa seriosament lo punt sus la question dins son darrièr recuèlh1. Un cas similar e benlèu vesin se presenta dins la literatura occitana contemporanèa. Coma o expliquèt dins sas (inedichas) Memòrias d’un Eteronime Florian Vernet, sa vocacion d’escrivan a per punt de partença la mesura 33 del Tango en Re d’Albeniz, perque inexplicablament al violoncèl se plantava vergonhosament (quand i arribava a aquesta fatidica mesura !). D’alhors ja sabiá d’avança que s’anava enganar, o jogar faus, en començant. Mas confèssa tanben una autra causa prigonda de traumatisme fondator : la descobèrta de la novèla de Joan Ganhaire, Lo viatge aquitan (2000) que l’impressionèt al punt que lo descorèt d’escriure de novèlas pendent de longas annadas e lo constrenhèt a un long tractament reparator. Es dire s’an de causas en comun, a la basa ! Malgrat tot çò que pòt semblar los opausar.

A la començança, entre realisme e fantastic ?

Los especialistas de literatura, los universitaris (e vos parli d’aqueles qu’an lo coratge d’abordar la creacion contemporanèa), auràn per fòrça una vision diferenta de la dels legeires ordinaris de l’ensem de las òbras d’aquesta pontannada e una vision diferenta tanben, saique, de la que n’an los quites escrivans, pel mens los escrivans que legisson los libres de lors confraires. Mas, se prenèm las causas objectivament e vistas despuèi Alpha Centauri C constatam : dins lo cas de Florian Vernet que, coma aviá jamai fait gaire mai qu’aquò, legir, e que legissiá a pauc près tot çò qu’espelissiá… Ganhaire, fatalament, despuèi lo temps, lo podiá pas mancar. Lo manquèt pas, mai encara : lo quite Ganhaire l’acompanhèt fidèlament a partir de 1978. Mas serà benlèu utile e necessari de rapelar quicòm a las joves generacions a prepaus d’aquelas cinquanta darrièras annadas de creacion literària que Joan Ganhaire e Florian Vernet i an participat, cadun de lor costat, una epòca ont sense dobte lo primièr aurà aportat plan mai al segond (e a tot lo monde d’alhors) que non pas lo contrari. Çaquelà.

Quand Qualques nòvas d’endacòm mai espelisson en 75, recuèlh de novèlas escritas entre 73/74, qualques escrivans escandalizats tomban tusta que tustaràs sul paure Florian Vernet (levat Ives Roqueta) : aqueste fantastic es de pura farlabica, es pas de bon, d’autentic fantastic occitan identificable e garantit de soca (lo que Florian Vernet considerava, el, coma : « fantastic agricòla »). Per astre èra luènh d’èsser lo vejaire de totes : a pròva, las annadas seguentas vesèm espelir en 1978 Lo libre dau reirlutz de Joan Ganhaire (ten !), en 1978 totjorn La Primièra persona de Robèrt Lafont (ten !), en 1985 Masquetas e mariòtas. de Joan-Claudi Sèrras etc… que mai o mens jògan dins la meteissa division. Lo « genre » que de segur aviá agut ja de precursors : Joan Bodon dins maitas òbras (per ieu La Santa Estèla del Centenari ; las Domaisèlas), Leon Còrdas (Los Macarèls)… prenguèt apuèi sa plaça dins la literatura occitana, fins ara 2. Aquò dit, non es del tot segur que l’etiqueta correspondèsse totjorn amb çò qu’es aital presentat.

E donc es amb Lo libre dau reirlutz que, segon los istorians de las letras contemporanèas mai escarrabilhats, comença per Florian Vernet un dialògue mut, a distància, univòc (?) e inegal mas plan concret amb Joan Ganhaire. Amb l’impression que son totes dos coma de rebats desformats, un de l’autre… lo primièr subretot. A l’epòca, es estat traversat per aquela revelacion, nos confèssa  : « aquí qualqu’un, que coneissiái pas brica, de l’autre costat de las paginas dels libres e de la planeta occitana, qu’aviá causit un biais d’escriure que li permetiá de traduire en mots tot çò que sentissiá, tot çò que pensava de la situacion nòstra »… e se maina doncas qu’an aquò en comun, amb de mejans d’expressions a còps diferents. Sense aqueste libre de Joan Ganhaire , Florian Vernet reconeis qu’auriá jamai ausat escriure… trètze ans après : Miraus Escurs (1991). E dins las annadas seguentas, los amators d’intertextualitat eventuals aurián de qué s’ocupar aquò lor prusiguèsse particularament, amb l’influéncia evidenta al nivèl de la concepcion de la novèla que ven dirèctament del Viatge aquitan e que faguèt evoluir son biais d’escriure. Amb de tematicas diferentas, una votz autra, de preocupacions mai urbanas cèrtas, mas per l’essencial…

Romans policièrs

Me diretz, d’acòrdi, e los romans policièrs ? Los de Florian Vernet pareisson primièr en fuelheton a partir de 92/93 dins La Marseillaise : pagina setmanièra en occitan Mesclum creada per Glaudi Barsòtti dins lo quotidian pròche del PCF, e seràn reeditats tres còps despuèi. Mas an pas res a veire en principi amb la saga de Darnaudguilhem3 dont lo primièr opus, Sorne trasluc, es de 2004. Las causas son distinctas e divèrsas. Joan Ganhaire, per sa part, causís una apròpcha mai classica e mai ambiciosa del polar, dins l’idèa d’una seria venguda virala, mentre que per Florian Vernet, es mai que mai l’escasença de jogar amb de còdis, e subretot de far un trabalh (es çò que pretend) sus la lenga, los nivèls de lenga particularament, familiars, o argotics : un mond de lengatge a explorar, doncas. Joan Ganhaire, el, se met a bastir un mond tot cort, complet. Res qu’aquò ! Un univèrs contemporanèu e desrasigat sovent, o en desequilibri, lo de las vilassas, d’un costat, e d’autra part un mond ancorat sovent dins d’istòrias passadas que meton lo desòrdre dins la realitat quotidiana d’una Nauta Dordonha plan mai tranquilla, en principi, que las banlègas de Marselha o de Besièrs. Dos univèrses çaquelà.
Cossí se faguèt lor rencontre a tant de distància ?
Mistèri.

Joan Ganhaire © Radio France - Nicolas Peuch et Florian Vernet, photo de l’auteur.

Un rescontre a distància

Primièr (es una ipotèsi coma una autra) benlèu perque son, finalament, de la meteissa generacion. Florian Vernet nascut un 19 d’abril e Joan Ganhaire un 21 de Mai, de 1941 totes dos. Coma aqueste o ditz umoristicament, « soi lo capdet ». Mas fins aquí (es a dire 2024) an agut d’existéncias e d’istòrias gaireben a las antipòdas, al plan personal e professional. Se son, e o reconeisson, (tròp) rarament crosats, mas per contra a cada còp es estat per Florian Vernet, e per Joan Ganhaire tanben, un moment important, en defòra de las anecdòtas o de las paraulas escambiadas, perque sabon totes dos que, delà las diferéncias, tant de causas lor son visceralament, frairalament comunas, pas solament en escriptura, e que, cadun lor biais, passan dins los libres qu’escrivon.
De causas comunas ?
L’occitan, primièr.
L’urgéncia de dire, lo desir permanent de transmetre, per exemple.
La volontat capuda de menar aquesta lenga dins de domenis que treva rarament.
Lo fait que sabon totes dos que l’important es de crear, de qualque biais que siá, e que la lenga viu tant que la fasèm viure, non pas coma una simpla celebracion, son imitacion o sa representacion nostalgica.
En resumit lo fait qu’escriure coma escrivon reven a se liurar a la practica ordinària del desespèr en tant qu’arma « cargada de futur4. »

De punts comuns ?
Los escrivans occitans son totes confrontats a la neuròsi diglossica. Se’n sortisson (Robèrt Lafont teorizèt la question e la reglèt d’un biais que pòt pas èsser lo biais de totes) amb la solucion del « coma se » encargada al mens de liquidar la dificultat màger, de la reglar un brave còp e de daissar l’escrivan liure e responsable de dire lo mond dins sa lenga…
De segur, far « coma se » la realitat nòstra èra del tot occitana e que la dire tot en occitan anèsse de se… aquí quicòm que pòt interrogar. Me sembla que los interroguèt, a l’un tant coma a l’autre. Perque òm pòt aver un dobte, e sospeitar que l’operacion se fa al prètz d’una piosa, e pietadosa meçorga. Una marrida fe e una marrida consciéncia existencialas.
D’efièit nòstra situacion a totes es tot, levat « normala » e « far coma se » pòt simplament significar se tapar los uèlhs e contribuir a tapar los dels legeires. Passa encara quand se tracta de dire lo mond despuèi una perspectiva interiora, subjectiva, o poetica : avèm lo drech d’o far en occitan, en anglés, en arabe o en volapuk. Mas quand se tracta de dire lo mond exterior, objectiu, e quitament lo nòstre, aicí e ara, nos en sortissèm amb una mentida dont asseguram la perpetuitat. Lo pretendèm occitan, e o es pas, o sonque lateralament. Ne sèm despossedits, a la vertat ! Lo problèma alara es pas l’illusion, totes n’avèm e n’avèm besonh, mas lo problèma se pausa quand nos metèm a i creire.

Maraval e Eterotopia

Joan Ganhaire a evitat aquesta trapèla, la ficcion de Maraval (lo mond de « Maraval en Nauta Dordonha ») dins sos romans policièrs autreja una normalitat « excepcionala » e manifèstament assumida coma tala a l’objectivitat occitana, e jòga amb la complicitat benvolenta dels legeires ; per Florian Vernet es l’invencion d’Eterotopia que li permet de rapelar de longa que nòstre pròpre país nos es solament prestat, e qu’es nòstre son que per procuracion. Totes dos se son avisats que lo « coma se » quand se vòl e se fa tròp innocent, tròp « natural » nos remanda a una Arcadia faussa coma un melon, qu’es un fenomèn estrictament lingüistic e que non correspond brica a la realitat, coma l’Arcadia o las islas simbolicas e idealizadas del passat que prolifèran dins nòstra literatura (quant de marrits clòns de Memòris e racontes de còps insuportables !) islas que non son absentas dins Joan Ganhaire coma dins Florian Vernet, la derision en mai : degun es perfièit ! Me sembla qu’es aquí un punt essencial e benlèu a la basa de lor especifitat, e que lor es comun : l’univèrs de lors libres non es pas un univèrs francés vestit o travestit en occitan, es un univèrs ont la vision de nòstra realitat francesa es en permanéncia contestada, traversada, pervertida o suplantada per una vision occitana, volontària… o non.

En realitat, a despart del fait que son totes dos de legeires acarnassits (e tot fa ventre, que siá occitan o non) lors monds que son a primièra vista desparièrs, e ja despuèi las influéncias que se reconeisson dins la literatura nacionala o mondiala, son sovent paralleles. Aital, Florian Vernet escriguèt sièis recuèlhs de novèlas (a la gròssa 150 tèxtes, sovent corts), Joan Ganhaire mens benlèu en quantitat, encara qu’un nombre considerable de tèxtes d’el, mai o mens brèus, se tròben tròp sovent esparpalhats dins de revistas5 e ne son en consequéncia mens accessibles, mas subretot escriguèt de « petitas » (sic) meravilhas d’antologia e d’umanitat coma Perdilhòta o las òrras istòrias de Çò que ditz la Pès-nuts6. Aquestas vertadièrament « passèron las frontièras » e s’impausan en occitan, sense exageracion, coma de tèxtes màgers de nòstre temps.

Lors tematicas son variadas evidentament : mas entre realisme e fantastic, entre mond allucinat e fantasias descabestradas i retrobam totas las obsessions que sovent compartisson. Personatges de losers o monstruoses e ordinaris, paures bogres, femnas perdudas e silenciosas. I rencontram la violéncia banala institucionalizada, l’amor e sos laberints, l’òdi, l’amistat, las passions e l’irracional. I retrobam, inquietants, los miralhs e los dobles a l’image de nòstra condicion d’occitans menaçats d’esquizofrenia per la situacion que nos es faita, s’avèm lo malastre de la préner al seriós, quand la prenèm al seriós. L’umor, negre negre (los dos) e l’ironia mai o mens sarcastica, e lo mai sovent compatissenta. Sièis polars per un (3 edicions çaquelà) e un brave desenat per l’autre despuèi Sorne trasluc (dètz pel moment, evidentament, essent que n’a totjorn un de novèl en camin !), de romans ont capitèt a crear una Occitania possibla, petita, mas possibla, e una vila, Maraval, que la deuriam totes causir coma capitala.

Dins los dos cases, lo genre policièr permet de tractar de problèmas d’actualitat dins un contèxte dramatic, amb de personatges fòra de l’ordinari positivament, e subretot negativament, o al contrari tras qu’ordinaris e d’abordar la societat occitana d’un biais alencòp realista e critic. Permet tanben de sortir de l’encastre d’una escriptura academica e condemnada als clichats. Los polars son tanben la possibilitat d’afrontar, sense modèle occitan existent, las dificultats inerentas a una lenga que son existéncia familiala, amicala, sociala es devenguda problematica e gaireben inexistenta, e doncas de la far existir, de li donar la possibilitat d’èsser en usatge viu. Dins lo cas de Joan Ganhaire la cèrca de la vertat e de la solucion d’enigmas particularament entortobilhadas deriva sus un questionament urgent a prepaus de l’umanitat e de la vertat, la qu’es visibla, e l’invisibla. De tot biais, las dels èssers.

La virtuositat creativa d’intrigas es impressionanta, coma n’es la demonstracion practica lo darrièr recuèlh : Enquestas a la lesta (2023). Los romans (en provençal) de Florian Vernet, nascuts dins lo movement que portèt la vòga del roman « marselhés » (Izzo, Del Pappas, Carrese, Blanc, etc.) van mai del costat del thriller a l’americana (parodic per evitar l’identificacion del lector e las trapèlas del « coma se ») e la satira i es plan mens benvolenta. An totes un ligam amb las questions occitanas.

L’Istòria majuscula

Del costat « seriós » cal anar veire del costat dels tres romans « « istorics » per Joan Ganhaire : Lo darrier dels Lobatèrras (1987) formidable roman gotic, e los dos romans de capa e d’espasa : Dau vent dins las plumas » (1992) seguit de Las islas jos lo sang (2006). De romans ont los individús son emportats per l’Istòria majuscula, servits per una mestria impressionanta del raconte e de sos ligams amb l’istòria e las mentalitats coma per la vida donada als personatges. Dins lo genre roman Joan Ganhaire s’es manifèstament trobat un espaci d’expression d’eleccion amb lo genre policièr, domeni ont sa fantasia, sa capacitat a inventar d’intrigas complèxas e susprenentas li donan tota latitud per explorar tant de personalitats multiplas, contradictòrias que de situacions dramaticas, de vertadièras tragedias socialas. Se fa aital lo testimòni puslèu benvolent, compreensiu e compatissent d’una umanitat en desrei.

Per Florian Vernet, en responsa ? Qualques esporadicas novèlas istoricas, parodicas lo mai sovent tant se mesfisa de la tendéncia occitana a idealizar e a mitificar nòstre passat, a nos victimizar e « a nos contar d’istòrias » mas subre tot tres romans7 que son dins son esperit una reconstitucion istorica, una cronica barròca, critica e destroy per evocar las cinquanta darrièras annadas d’occitanisme, aquesta saga nòstra a còps ridicula, aqueste marrit roman patetic per endecats, farlabicats e trelucats… e un quatren roman apocaliptic (un de mai en occitan !) (666, en 2023, Erau Edicions) de SF puslèu metafisica ont assagèt de se’n sortir amb lo cap encara sus las espatlas e qu’es tanben un roman istoric a sa manièra, mas escrich despuèi l’an de gràcia 2065, una data que li evita saique de se sentir responsable davant la posteritat.

La lenga

Las annadas (mai de trenta) que Florian Vernet passèt en Provença, luènh de Lengadòc, coma l’ensenhament a un public vengut de tota Occitania vint ans de mai, an daissat de traças e l’an menat a metre en question la concepcion dominanta (es çò que se cresons sos turiferaris, mas seriá pas puslèu residuala aquela concepcion ?) de la lenga, son estatut e l’avenir que li vesèm, e tanben de passar a un estandard que d’unes li repròpchan, mas que rebuta gaire los legeires aparentament. Joan Ganhaire a causit (mai sàviament o mai prudentament !) de demorar amb son supèrbe lemosin de Peiregòrd, mas portat per una obertura, una generositat e una umanitat talas (un talent tal a la vertat) que capita a passar las frontièras lingüisticas ont nos embarram tròp sovent sense nos avisar que son a tuar a pichon fòc despuèi de lustres lo panoccitanisme emergent, obèrt, ambiciós e dinamic de las annadas post 68.

La reparticion de las tematicas de fons sovent comunas se fa dins de genres diferents per un e per l’autre. Ironia e umor per contra son constants, constitutius, coma un revèrs a la compassion per d’individús maltractats per la vida. Perque cal préner de distàncias amb una realitat senon insostenibla, d’aitant mai que totes dos non se racròcan pas a una fe quina que siá e que, si se senton sovent plan sols sus la planeta, refusan obstinadament lo ròtle de victimas.

Joan Ganhaire a coma degun l’art de manejar son parlar de Peiregòrd, sa votz se reconeis entre totas e supausi que l’encant particular e irremplaçable de sa pròsa deu fòrça a la musicalitat « naturala » de son instrument e subretot al biais qu’a de l’interrogar e d’en jogar a la perfeccion dins de registres totjorn justes (es son revenge intime sul piano !) Aquesta causida lo poiriá confinhar dins un encastre geografic determinat que correspond en majoritat a l’espaci lemosin, mas dins sos racontes, pòrtas e fenèstras son totjorn alandadas.  L’adeqüacion entre la lenga e l’espaci en occitan pòt èsser limitativa, mas l’art de Joan Ganhaire es justament de far de çò que poiriá èsser una limitacion un avantatge, per la gràcia de son escriptura.

Per Florian Vernet, es mens evident, que siá dins lo provençal dels romans policièrs parodics ont caliá en partida « inventar una lenga possibla » o per las pròsas barròcas e sovent provocatrises ont li a calgut compensar l’abséncia de modèles amb un trabalh permanent sus l’estile. De tota manièra, son mond es sistematicament urban e cosmopolite (a de raras excepcions), e pas forçadament dins çò qu’aqueste a de mai simpatic o agradiu.
Mas soi segur de quicòm : los legeires los reconeisson. A lor biais d’escriure.
E sabon totes dos que son mortals, l’occitan tanben, e tot lo restant d’alhors. E doncas que l’essencial es que cal viure, lo mai dignament, lo mai aürosament que podèm, amb una lenga que se respècte e una creacion que li dona vida, cada jorn, aicí, ara.