Las edicions
Es malaisit d’establir qual poèma es anterior a l’autre. Pausa Cerdana de Robèrt Lafont dona (dins lo tèxt) sa data d’escritura. Es 1959. Foguèt publicat en 1962, dins Action Poétique, e représ en 1974 en cò de P.-J. Oswald, dins Aire liure / Air libre, choix de poèmes (1951-1973). Dins aquesta edicion, amb revirada, lo poèma se sona : Cerdana. Es associat a tres autres, Cantata de la misèria dins Arle, Òda a Marselha, Poèma a l’estrangiera, dins una seccion titolada Pausas. Quatre pausas dins una òbra multipla, quatre poèmas geografics se poiriá dire, ont los luòcs, urbans o non, se donan coma sorsa d’inspiracion e de renovelament del dire.
Entre Sallagosa i Llivia de Jordi Pere Cerdà, publicat primièr dins Tota llenga fa foc, Messatges 17, 1954, foguèt puèi publicat dins lo recuèlh Un bosc sense armes que recampa de poèmas escriches entre 1952 e 1964. Serà inscrit dins :
- Obra poètica, 1966, adobada per Pere Verdaguer, Barcino, Barcelona.
- Poesia completa, 1988, rééd. 2013, Maria Grau, Àlex SusannaViena, Barcelona. p. 232-233.
- Paraula fonda / Sens profond, Antologia d’André Vinas amb revirada francesa, Publications de l’Olivier, Perpignan,1997, rééd. 1998. p. 106.
Un dialòg poetic
Lo dialòg entre Cerdà e Lafont comença dins la revista Oc en 1950, en octòbre ont son publicats de cotria tres romances de Lafont e tres poèmas de Cerdà2. Se contunha dins las annadas e los numeros seguents. Jordi Pere Cerdà publica dins la colleccion Messatges de l’Institut d’Estudis Occitans, en 1955, Tota llenga fa foc que dedica a Robert Lafont qu’a son torn li dedicarà en 1959 son Pausa Cerdana. Aquel dialòg es fach d’admiracion e d’amistat partejadas, tre mars 1950, a Perpinhan, amb lor engatjament dins la « batalha del libre » del Partit comunista francés. L’Occitan e lo Catalan son portaires d’interrogacions comunas sus l’avenidor d’una generation poetica, la que s’èra fargada jos l’influéncia dobla d’Eluard e de Josep Sebastià Pons, lo poèta rosselhonés.
Dins sa recension de Dire de Lafont3 Cerdà manca pas de veire l’influéncia ponsiana dins la musica e l’encantament del vers ont se venon pausar d’imatges subrerealistas. Desgatja las orientacions d’una escritura que serà, mai o mens, la de Messatges : desmistificar lo fenomèn felibre, tomar trobar la puretat d’un dire, e demorar fídel amb aquella concepció meridional de gaudir del sol, del cel, del temps que passa. Precisa, coma en mena de manifèst :
Aquexa interpenetració de la natura per l’home és nostra, i aixó mereixen a en Pons d’haber sabut saborejar-la, prou per fer-nos travessar el mur folklorista que ens separava d’ella. Òc 1957.
Cette interpénétration de la nature est la nôtre, et nous devons à Pons d’avoir su la savourer, assez pour nous faire traverser le mur folkloriste qui nous séparait d’elle.
Tot parièr, dins un article consacrat a l’obratge de Renat Nelli : Poésie ouverte, poésie fermée, Robert Lafont aviá saludat, dins Oc d’octobre 19504, lo modèl ponsian, la transparéncia inimitabla de sa lenga, la puretat de son lirisme. Mas quitava pas, ja, de regretar que posquèsse menar cap a una mena de facilitat dins l’enonciacion que ganhariá tota la poesia d’òc, posant sens retenguda dins la facultat poetizanta d’una lenga sensitiva, non didactica, non literarizada, rica de connotacions concretas e afectivas (p. 28). Dins lo numero d’avril-junh 1960, que, vengut cap redactor de la revista, Lafont consacra a far lo balanç de la Poesia d'Oc, inclutz Jordi Pere Cerdà dins la tiera dels autors prometeires amb Sergi Bec, Joan Mouzat, Ives Roqueta, Jòrgi Reboul, a costat de Max Roqueta, Pèire Bec, Bernat Manciet e Fèlix Castan.
La reaccion lafontiana contra çò qu’a un moment es sentit coma facilitat se fa per una conquista volontària d’espacis nòus e de solidaritats istoricas, coma o vesèm dins L’Òda a Marselha (1956) o dins Poema a l'estrangiera (1960) ont cèrca d’establir una preséncia bateganta, violenta e erotica al mond modèrn.
Per Cerdà, l’escota del mond e la preséncia dels òmes se manifèstan dins e per las vibracions de la natura. Andriva-Paula Lafont remarca que capita de s’engatjar sens se destacar de la sentida del país e de la vida sobeirana dels sòmis5. La tragèdia de l’istòria dintra dins sos vèrses, pasmens, coma en cò de Neruda, o d’Eluard, amb las guèrras, l’exilh, los massacres, las injustícias, e los rius de sang a vora de la casa. Mas Pons es totjorn present coma ideal de patz e d’incarnacion, coma o vesèm dins l’omenatge a Pons : Llegint Pons6.
Dos itineraris
Los camins poetics crosats entre 1950 e 1960 se van puèi desseparar. Lafont dubrís de mai en mai lo poèma a la fresca istorica o epica, de Cantata de la misèria dins Arle, a Lausa per un solèu mort e reviudat (1984), fins a La Gacha a la cistèrna7 (1998). Fa virar la posa-raca de l’estròfa per remontar çò mai afondrat a la susfàcia. Evolucion plan anonciada, tre 19508, de la part d’ombra que notava qu’aparteniá a la poesia d’anar posar pregond dins l’inconscient del mite o de l’istòria a travèrs lo del subjècte. Escriu : Lo lengatge ditz sempre mai que çò qu’es a dire e, citant Nelli :
Le poème ne peut pas refléter ce qui est, ni toucher à la réalité, sans la réinventer dans l’ombre.
E aquesta ombra la tornam trapar dins Cosmographia montpessulanensis (Jorn, 2000) :
D’estranh escandalhaire lo rimaire
a l’envèrs que la rima acapta
cerca lo jonhent inausit
entre lo mot e son rebat
batent ai miraus de l’arma
per dire mai en mai que dire. (Glòsa p. 55).
Le rimeur sonde l’étrange
à l’envers que sa rime couvre
cherchant la jointure inouïe
entre le mot et son reflet
qui bat aux miroirs de l’âme
pour dire plus en plus de dire. (Glose p. 54).
Jordi Pere Cerdà, el, fa una evolucion en sens contra, non pas cap a una votz ligada e larga, coma Lafont, mas cap a una votz desligada, coma escanada, traucada de silencis, en suspens. Se la poesia, coma ditz Dominique Rabaté, es « le travail paradoxal et contradictoire entre liaison et déliaison, entre syntaxe et anacoluthe, entre voix et silence9 », n’avèm, d’aquesta tension creatritz, una dobla illustration. Cerdà desliga lo discors, laissa l’interrogation desfar la melodia. La frasa se bastís, dins los poèmas recents, mas tanben dins los qu’escriu dins las annadas 1960, coma la Venus de Mallol dedicat a Bernard Lesfargues, en 1963, segon lo ritme tot interior de la meditacion, de la paraula de se a se, en discontinuïtat. L’estranh resquilha dins lo mond. Coma en cò de Reverdy, la forma brèva s’impausa, consigna d’instants, de lusors, d’espets, de silencis, de refuts o d’impossibilitats de dire.
Per tomar al moment de la proximitat entre las doas òbras, proximitat conscienta e cercada, los poèmas que presentam son de bon legir en parallèl perqué se respondon un a l’autre d’un biais circonstancial tot en se pausant clarament coma una estapa dins l’itinerari poetic de cadun.
Los poèmas
Los donam çai sota en seguida de qualques elements d’analisi comparada, amb la revirada en francés. Lo tèma de la frontièra es lo fial conductor de la vision e de la meditacion dins l’un e l’autre poèma.
En cò de Lafont, es la linha imaginària que passa entre los pibols e sota lo fum amistós dei tropèus, en rompedura d’armonia, estrifant l’imatge, que corrís de la debuta a la fin, de la man dobèrta de Cerdanha amb l’imatge del fiu de sang. Precisa amb una frasa de denóncia, encambant lo vèrs : Una linha / ideala que dau crim e dau remembre ne pren nom, fasent grelhar del passat de scènas de fuòc e de sang, e mai luènh, una autra, en forma d’aforisma : Entre l’òme e l’enemic de l’òme i a la confinha.
En cò de Cerdà, los pibols (pollancres) materializan la frontièra. Lo poèma dobrís sus una metafòra sasissenta d’arbres que fan la gacha, armada de soldats fantaumatics e despoderats magre tropell perdut que va d’un sègle a l’altre e la meditacion s’engimbra sul temps passat, es un viatge dins l’impossible de l'istòria, dins l’avaliment de la glòria e dins lo sòmi. La frontièra es a l’encòp illusòria e mortala. De metafòras un pauc desvolopadas venon joslinhar aquela dobla valor, l’illusion amb lo tablèu de la dòna que tira la cortina de sa cambra, e la mòrt per una quimèra de glòria, amb lo rampèl de las epopèas d’antan, e aquel traçat d’un selhon de cadavres Ilençolat dins les pàgines de la història. Lo desrisòri de la frontièra es a son cimèl entre Sallagosa e Llivia justament : Sallagosa es lo vilatge natal de Cerdà e Llivia, lo borg vesin, es una enclava espanhòla en territòri francés.
Es a prepaus de la preséncia poetica, o, per reprene la paraula de Jean-Claude Forêt, de la « postura » de cada subjècte de paraula poetica, que vesèm mai d’escart entre los dos poèmas.
Ja dins Cerdana lo ieu lafontian, coma, qualques trenta ans mai tard, dins la Gacha a la Cistèrna se pintra sus l’autura, sol e meditatiu dins la ronda dei montanhas. Aicí, passejaire poèta, venguèt en fraire dins los Pirenèus catalans. Marcha e ritma lo poèma a se far dins son cap amb l’anar de sos passes acordat a la mesura del païsatge. La sequéncia es plan detalhada, tot de long del poèma : desir del poèma dins l’estròfa 1, avançada dins la 2 :
L’estròfa la fasiáu de mon pas que somiave
d’una grand retorica dau pols de mond e qu’alenave
tot maridant lo metre exacte de pensada e l’armonia encorvada dei serras,
desplegament d’un cortègi grand de poesia dins la 4, e signatura ufanosa dins la 6 : ieu poèta occitan signe. La votz se pèrd, dins l’episòdi central, mesclada a d’autras que parlan dins ela, e lo pas se trebola a l’evocacion de la guèrra d’Espanha, de la d’Argèria, dels lenhièrs de ièr e de las execucions de uèi. La metafòra se contunha : Aqueste fiu de sang me cordura Iei bocas. Torna prene alen : Aicí siam, s’arrèsta puèi, sus la frontièra, entre França e Espanha, e manda lo poèma coma una man porgida : trase una man d’estròfa. Es la pausa vertadièra, l’escota, ont devinham ja la posicion acimelada de la gacha : vers quichat sus lo silenci, escotarem lei crits, tibada a l’escota de las dolors del mond, de l’anatèma e dels fanatismes.
Fòrça mai umila es la postura d’enonciacion en cò de Cerdà. Lo ieu se met en scèna pas qu’aprèp la vision quichotesca dels pollancres, e coma una mena d’eròi esbalausit, desalenat al cap d’un viatge dins la grandor perduda : Jo, l’únic foraster renegat de batalles. Se ditz poeta sense trucs, es a dire simple e desprovesit de retorica. Lo poèta modèrn sembla de s’abandonar a l’asard de las analogias : l’oposicion Nord - Sud, menada per lo concept de frontièra, evòca en seguida los petals d’una flor, las doas Corèas, las invasions estivencas de toristas del Nord d’Europa... abans de desbocar sus la percepcion inquièta de l’istòria, miralh trebol, estany de vidre ont òm s’avança sense saber per què. Umor e gravitat se mesclan. Enfin, lo ieu ven en plaça del nos per far entendre una certesa, un crit sortit del mai fons, Tinc un crit per guiar-me que surt de mes arrels, que l’enauça en dessús de la realitat incertana, que sagèla lo mond estrifat e li dona sens : és senyal i segell. Es l’afirmacion de las rasigas catalanas que permet de s’afortir un, drech e mèstre de las trèvas.
Paisatge de Cerdanha, devèrs Angostrina, fotografia S. Chabaud
Conclusion (a posteriori)
Aquelas linhas escrichas un pauc a la lèsta e dins una amira didactica, en seguida de l’eveniment que foguèt per ieu lo rescontre de dos grands poètas que nos avián dobèrts tantes orizonts, ara las tròbi cortetas. Ai en tèsta la comunicacion que donèt Felip Gardy al collòqui Jordi Pere Cerdà de l’universitat de Perpinhan en 2001 : « Robèrt Lafont poèta cerdan10 », publicat en 2004 e disponibla ara en « open edition ». Desvolopa non solament lo companhonatge entre escrivans catalans « rosselhonés » e escrivans occitans a l’entorn de la revista Oc dins las annadas 1950-60, mas descriu una mena de relacion modèrna entre lo païsatge e la paraula poetica que Lafont legís dins lo poèta cerdan mentre qu’es a la teorizar coma « geopoetica ». Lo legeire trobarà dins la lectura d’aquel article un apregondiment necite.