Aqueste roman de Joan Ganhaire pareis en 1987, uèch ans après lo recuèlh de novèlas Lo Libre del reirlutz (1979). Coma o mòstra la bibliografia establida per Fabienne Garnerin1, una primièra version del roman pareguèt en fulheton, e presentada coma una « novela », dins la revista Paraulas de novelum2, nascuda a la debuta dels ans 1980.

De notar, coma se veirà en annèx, que lo tèxt de l’avantprepaus qu’anam estudiar aquí es estat sensiblament modificat per l’autor entre la primièra version (que podèm datar dels ans 1981 o 1982) e la segonda version. Es pas lo cas per lo pòstfaci, qu’es identic dins las doas versions, en defòra de detalhs grafics infims. Una explicacion es que la publicacion del darrièr tròç es contemporanèa d’aquela del roman.

Una direccion d’estudi possibla per dintrar dins lo roman de Joan Ganhaire es de lo veire coma un recit fantastic a partir de la dralha dubèrta per las recèrcas de Tzvetan Todorov dins son Introduction à la littérature fantastique3. De segur qu’aquesta lectura agota pas la riquesa de l’òbra, e mai que l’intencion primièra de l’autor èra pas de trabalhar dins aqueste sens, coma o mòstra un corrièl que me mandèt en 2008, al moment que comencèri de trabalhar sus son roman :

Dins lo Darrier, ai « nonmàs » aissaiat de comprener coma un mite podia naisser, coma çò que a cregut veire un òme pòt venir realitat o per lo mens cresença.
Nòstre leberon es pas d'alhors vertadierament un òme-lop, mas nonmàs un esser raunhat per la culpabilitat e l'idada que los autres an de ilh.
Es quò pas lo cas de Arnaud ? Es quò que quò seria pas pro per venir fòu?4 

Es evident qu’aquesta lectura psicologica es possibla e que, coma totas las òbras grandas, lo roman s’amerita mai d’una entrada critica. E mai me sembla que tot lo foncionament del recit fantastic coma lo definís Todorov es plan dins aquesta reflexion : « çò que a cregut veire un òme pòt venir realitat o per lo mens cresença ». Los prepausses de Ganhaire me semblan aital en acòrd amb las analisis de Todorov : çò que caracteriza lo fantastic coma lo definís aqueste es l’esitacion esprovada pel legeire – e, sovent, pel narrator e / o pels personatges del recit – dabans l’explicacion de donar a de faches d’aparéncia subrenaturala survenguts dins un mond d’aparéncia « normala ». La foliá pòt èsser una explicacion tant coma l’existéncia efectiva de fenomèns subrenaturals. L’interès de l’estudi de Todorov es que mòstra plan cossí son de procediments d’escritura, de biaisses d’escriure, que crean lo fantastic, mai que non pas solament lo contengut de l’istòria.

Òm coneis « l’òrra istòria » contada dins lo roman per un narrator que se presenta coma « Joan de l’Arribiera », filh de païsan, fraire de lach del jove Arnaud que ne seguissèm l’ambiguïtat monstruosa. La resumir seriá donar una lectura unenca de çò que se presenta coma una istòria ambigüa : es un òme-lop, lo jove nòble Arnaud ? o es una misteriosa culpabilitat que, coma o ditz la quatrena de cobèrta, fa de sa vida « una chavauchada diabolica ». Donarem aquí un tròç d’aqueste tèxte de presentacion :

Ni sus las mapas, ni mai dins las memòrias, se pòt pas trobar la mendre traça de la plaça fòrta de Lobaterra. Aurà faugut queu perjamin descubert dins lo cementeri dau priorat de Merlanda, rasís Peireguers, per conéisser l’istòria e la fin de Lobaterra, la ben nommada.
Dins çò que pòt passar per una simpla istòria d’orror, fau veire tanben la quista dementa d’un òme per un chastiament digne de la fauta comesa… Qué a donc fach o cregut far Arnaud de Lobaterra per far de sa vita una chavauchada diabolica ?

Una particularitat del roman, es que seguís un topos romanèsc que Claire Torreilles n’a mostrada l’abondància dins la literatura d’òc, lo topos del manuscrit trobat que conten lo recit principal5. Aquel biais d’escriure que La Bèstio dóu Vacarés de D’Arbaud n’es benlèu l’exemple mai conegut met en scèna dos recits que l’un conten l’autre : lo recit de la descobèrta del manuscrit e lo recit que li es contengut al dintre.

Un encastre : la literatura del Leberaubre ?

E mai l’escritura de Ganhaire aja una prigonda originalitat que l’estudi menimós de Fabienne Garnerin a mostrada e que lo dorsièr aquí recampat l’afortís, m’aviá semblat util, quand estudièri l’òbra en 2008, de plaçar Lo darrièr daus Lobaterras dins lo contèxt de la literatura lemosina tal coma apareis a travèrs la revista Lo Leberaubre6, editada per l’associacion « Cultura e literatura populara dau Lemosin ». Se Ganhaire a publicat un sol tèxt dins Lo Leberaubre7, l’atmosfèra qu’apareis dins Lo darrièr daus Lobatèrras me rampelava, per mai d’una rason, la devisa de la revista : Per balhar de las raiç au leberon e far corre l’aubre la nuech. E mai m’aviá semblat interessant de se raportar al manifèst literari qu’es dins cada numèro :

Daus trobadors aus felibres, la literatura occitana fuguet jamai l'expression de nòstra cultura populara.
Tirada ad ilhs per daus monsurs o fabricada sus daus modeles esterlisats, fuguet totjorn desempeutada de sas raiç : la natura, sas fòrças, sa mitologia.
Sem pas daus folcloristas que se boinan au costat bravisson de las chausas, pas mai daus cervelaires que se cresen « progressistas » e que disen, sens i anar veire, que tota expression naturala de l'eime popular es nonmàs supersticion.
Nautres cresèm que lo paganisme, l'animisme e lo fantastic son çò que ten lo mielhs a l'arma lemosina.

Pasmens, aviái tanben pausada la question al primièr interessat, l’autor, que m’aviá respondut8 :

es bien de malaisat respondre. 'fectivament, lo teme dau Darrier... es en perfecha adequacion emb la mentalitat de l'equipa dau Leberaubre. Los aime bien, los coneisse dempuei mai de trenta ans, quauques textes de Melhau e de Chapduelh son fòrts e remirables, mas en quauque luòc, quauquaren me ten a distancia de quela escòla […] Ilhs « cresen » o cresen creire, o cresen far creire a un monde animiste ente l'òme seria nonmàs lo juguet de fòrças escuras presentas dins chaqua peira, aubre, font...

Aqueles prepausses esclairan fòrça la vision per Ganhaire de la bastison d’una ficcion literària, e, al delai, çò que Ganhaire sona « la creacion d’un mite ». Entre distància e proximitat per rapòrt a una « escòla » literària que s’ameritariá d’èsser estudiada, la luciditat de l’autor es evidenta coma sa prigonda originalitat.

Ont es l’incipit ? Ont es la fin del roman ?

Sembla estranh de se pausar la question de la debuta e de la fin d’una òbra que l’avèm entre las mans… E pasmens… Avèm dins aqueste roman, mercé al topos del manuscrit trobat, dos recits encastrats. L’un que dubrís e que tampa lo libre amb dos títols clars Avantprepaus (p. 8-10) e Pòstfaci (p. 89-92). Entre aquelas doas pòrtas, i a lo recit principal. Sonarem aqueles dos tèxtes « recit encastre » e lo recit principal li direm « recit encastrat ». Cadun a son autonomia narrativa. De segur, se poiriá legir lo recit encastrat, l’òrra istòria que fa lo còr del roman, d’un biais independent. D’aqueste recit principal, n’examinarem solament la dubertura e la fin.

L’Avantprepaus fai comprene la relacion entre los dos recits : l’istòria que serà contada es revelada per la descobèrta d’un manuscrit recaptat dins un sac de cuèr qu’èra estat ensebelit dins una tomba de sègles aperabans. Lo recit d’aquesta descubèrta – dins l’Avantprepaus – e de son retorn a la tèrra – dins lo Pòstfaci –, es assumit per un « medecin de la cinquantena ben sietada, notable dins son borg », que sembla, sens cap de dobte, un doble de l’autor Joan Ganhaire (p. 90), e que parla a la primièra persona.

L’istòria contenguda dins lo manuscrit descobèrt es assumida, ela tanben, per una primièra persona clarament identificada : Joan de l’Arribiera.

La tipografia met en valor la dobla narracion, puèi que l’italic es emplegat pel recit-encastre, Avantprepaus e Pòstfaci. Lo doble emplec de la primièra persona, dins los dos recits, participa de l’efièch de miralh qu’es un dels motius frequents de l’escritura fantastica. Se pòt trobar mantun autre exemple de dobles dins l’ensemble del roman (los parelhs Arnaud e Joan, lo reire Arnolf e Arnaud, la Mai que loba e Isaur de Lobaterra…).

Lo recit encastre

Avantprepaus

Lo luòc del recit, aquel de la descobèrta del manuscrit, es una « forèst », presentada a la debuta (p. 7) coma « Luòc de patz e de silenci », primièrs mots del roman. Mas l’ambivaléncia es lèu aquí. Los elements de la natura prenon aitanlèu de caracteristicas animadas e semblan capables de decision : « brandas e brujas s’entreduebren a las mans dau permenaire », « jarrics, fraisses, fàias e beçolhaus an decidit de laissar un pauc entrar lo solelh ». Aquel biais d’animar l’inanimat (vegetal, e mai, de còps, mineral) es caracteristic del fantastic que fonciona sovent per la disparicion de las termièras (dels limits) entre los règnes – animal, vegetal, uman – e mai entre l’òme e l’objècte.

La particularitat d’aquesta forèst es d’abòrd ligada a de remembres d’armonia entre lo narrator e la sauvatgina : « ai partejat los sendareus emb la cèrvia e lo singlar, las maussas amb las becas e l’aiga de las fonts emb la sauvatgina » (p. 7).

Lo priorat de Merlanda, que s’i atròba, e qu’apareis dins un segond temps, es primièr presentat coma ligat a de jòcs d’enfança del narrator que considèra aqueles luòcs coma « [s]eus », del temps qu’èra « soudard en culòtas cortas, dau tirapeira per tota archalesta ». L’impression es aparentament rasseguranta, puèi que lo priorat apareis « dins un valon secret e suau ». Mas podèm notar, jos aquesta aparéncia de locus amoenus9, d’elements ambivalents. Lo priorat es descrich amb sas « nautas parets » « l’espessor » de sos murs, lo « ventre redond de la copola ». La descripcion esita entre lo rassegurant e l’inquietant, la prison e la proteccion10. I a tanben dins aqueste ventre redond un imatge de maternitat que nos podèm pas empachar de lo metre en relacion amb los dos recits òrres que conten lo recit principal : la « mai que loba » que lo lop qu’aviá pas pogut véncer « li minjèt las tripas amb lo nenet que la paubra femna aviá portat en ela » (p. 15) o encara aquel de la naissença « espaurissabla » (p. 21) d’Arnaud que fai lo còr – e l’explicacion d’autant mai òrra que demòra en granda part misteriosa – de la diegèsi del recit central.

Lo valon ont se tròba lo priorat es « secret e suau »… Lo tèrme « secret » se pòt colorar de polisemia : objectivitat de la situacion geografica d’un bastiment amagat pels bòsques, d’aquí una impression de mistèri, que, a son torn, pòt suscitar l’inquietud. L’ambivaléncia es un dels caractèrs obligats de l’escritura fantastica. Lo constat d’aquesta ambivaléncia nos mena a un agach retrospectiu sus la tota debuta, ont la forèst èra designada coma un « sanctuari », aqueste caractèr sacrat produsissent un rapòrt al non-racional.

De remarcar la recurréncia dels luòcs cavats, dels cròses : la forèst coma « sanctuari prigond tapissat de mossa espessa », lo priorat situat « dins un valon secret e suau ». E mai las tombas del vielh cementèri son escondudas « jos l’erba e l’edra » (p. 7).

L’espaci dins aquest Avantprepaus es fach de cercles concentrics : la forèst « sanctuari », e, dins la forèst, l’autre luòc sant « lo priorat de Merlanda », al dintre d’aqueste, las « chambras fòrtas » o « la copòla ». Pus luenh, aurem d’autres cèrcles concentrics : lo cementèri, qu’es tanben dins la forèst ; lo mur del cementèri ; dins lo cementèri la caissa ; dins la caissa la saca de cuèr ; dins la saca de cuèr lo manuscrit ; dins lo manuscrit, l’istòria escricha per Joan… E mai, dins lo pòsfaci, aprendrem que lo manuscrit de Joan es estat completat per un apondon de la man d’un monge del priorat de Merlanda.

Avèm parlat d’ambivaléncia dels luòcs e d’estranhetat. Pasmens, per foncionar plan, per faire nàisser la credulitat del legeire, lo fantastic a besonh de semenar d’en primièr los signes de l’illusion realista (terme d’Henri Mitterand11 e de Philippe Hamon12) o los efièches de real (terminologia manlevada a Roland Barthes13). La mesa en scena dels luòcs, dins nòstre roman, participa d’aquesta bastison de l’illusion realista. Lobaterra es un nom inventat, e lo Pòstfaci explicarà que los bastiments ne son estats volontàriament destrusits per la Glèisa : « Monsenhor Berengier, a aquesta ora Abat de la Font Celada, a ordonat que demòre pas de Lobaterra peira sus peira ». En defòra d’aqueste, totes los toponims donats per Ganhaire existisson, al temps de la descobèrta del manuscrit coma sus una mapa actuala ont se legisson – en francés – los toponims presents dins lo roman : Merlande, la Chapelle-Gonaguet, Crébantières, La Baucherie…

Mas, e mai aguèsson pas existit los luòcs, lors noms son versemblables, coma o es lo quite nom de Lobaterra, qu’apareisserà a la debuta del recit principal. E pasmens aqueste toponim es a l’evidéncia portaire d’angoissa e participa del topos de l’ambivaléncia òme / lop que constituís lo fons del recit principal, lo recit encastrat.

En mai de la bastison de l’ambivaléncia dels motius que venèm de ne parlar, podèm notar l’esitacion mai d’un còp mesa en tèxte explicitament, per exemple dins los prepausses del narrator, a la tota debuta : « Forèst coma las autras, benleu… » (p. 7). Per seguir las analisis de Todorov, las marcas de modalizacion14 son una caracteristica de l’escritura fantastica. E Todorov de sotlinhar « l’incertitude » aital bastida dins lo recit per aqueste biais d’escriure que l’advèrbi « benlèu », dins nòstre tèxte, n’es una marca evidenta. Cal notar tanben l’emplec de l’expression « l’asard ». Lo biais que lo tèrme es utilizat, dos còps a de reng, e lo segond còp amb lo punt d’interrogacion a la pagina 8 : « Quand, après fòrça annadas, l’asard (l’asard ?) », puèi, dins las meteissas condicions, a la pagina 9 : « E l’asard volguèt (l’asard ?) » es un d’aqueles signes de mesa en tèxt de l’esitacion necita pel foncionament del fantastic.

Dins una sembla-paradòxa que n’es pas una, las marcas d’esitacion s’acompanhan d’insisténcia sus l’autentificacion dels faches que van seguir. Lo narrator insistís sus son ròtle limitat : se seriá contentat de metre en lenga modèrna çò qu’a trobat : « Ieu, ai pas escrich res. Ai fach nonmàs tornar dire, d’una maniera pus pròpcha de n’autres, çò que era estat confiat au perjamin… » (p. 9). E mai lo paratèxt vai dins aquel sens : l’autor i merceja de mond qu’existisson o an existit (Joan Ros, lo linguista plan conegut de Perigòrd, Claudi Bisson, Marilina Weyland15). E çò mai original es lo ròtle que lor es prestat dins l’autentificacion dels faches. L’una es censada aver « botat lo perjamin en bon estat materiau », la « coneissença de la paleografia » de l’autre « es estada preciosa ». E enfin lo darrier « a ajudat a trascriure lo tèxte dins la lenga dau sègle vint ». La multiplicacion de signes d’autentificacion del raconte, segon Todorov, es una de las condicions per que puèi s’impause l’esitacion fantastica. Dins aquelas marcas d’autentificacion i podèm tanben claure las adreiças al narratari, per lo biais de l’emplec de la segonda persona del plural : « Mon còr aviá pas achabat de batre fòrt ; e benlèu ben que lo vòstre farà parièr » (p. 9) o encara « Sauretz lèu coma ieu… » (p. 10).

Al moment de la descubèrta de la tomba esbudelada, la mesa en plaça de la mòrt es presentada amb una cèrta distància menada pel biais desinvòlta amb loqual los obrièrs tractan los òsses trobats : « vireren de costat tot çò que se podiá amassar : dos tres cranes, quauques desenas de còstas, enfin tot çò que fau per tornar far un coble d’esqueletas ». Los mots del títol de l’obratge magistral de Fabienne Garnerin « Entre rire et désespoir… » e mai son estudi, meton plan en evidéncia la foncion de l’umor negre en cò de Ganhaire16.

Aital s’acaba l’Avantprepaus : « la natura tan coma l’òme a tot fach per oblidar ». Sèm ara preparats al raconte que seguís e a l’irrupcion del fantastic. L’encastre es bastit. Los personatges principals son dessenhats : Arnaud e Joan… e mai los lops. Lo drama es resumit. L’atmosfèra creada, e mai lo dobte, qu’es necite pel foncionament del fantastic.

Malgrat lo cambiament dins la bastison narrativa, la debuta del recit encastrat s’encadena complètament amb l’Avantprepaus, puèi que comença aital : « La patz es tornada en forèst de Feitaud ». E la retrospectiva pòt començar, a la pagina 13 « Ieu sauriá pas dire dempuei quant de temps… »

Pòstfaci

« Entau s’achaba lo manuscrit de Joan de l’Arribiera... » (p. 89). Es aital que se dubrís lo Pòstfaci, amb tanben l’allusion a un autre tèxte manuscrit apondut, d’una autra man, que fai intervenir un tresen narrator, un monge copista, probablament. Aquel autre recit conta çò arribat après la mòrt de Joan de l’Arribiera, l’ensebeliment d’aqueste, « son raconte […] enclaus a son costat dins son ataüc », « segon sa volontat darriera ». Fai tanben allusion, lo tresen narrator, a la destruccion de Lobaterra per « Monsenhor Berengier, a aquesta ora Abat de la Font Celada » (de remarcar lo nom causit : « Font Celada », que remanda al mistèri, a un monde claus, e, metaforicament, a l’impossibilitat de trobar la font de la vertat…). La prigondor del mistèri s’espessís amb una jaça de mai. Aqueste tresen narrator insistís sus « lo silenci lo mai grand […] recomandat » a la comunautat religiosa. Inutil de ne dire mai sus l’efièch produch per aquel silenci, qu’es d’espessir encara mai lo mistèri.

Lo « ieu » medecin, legeire del manuscrit, insistís sus lo deschifratge long, « una annada », « linha après linha ». Aquel « ieu » dessenha sa vision personala de l’istòria amb la seleccion qu’a facha de lo que serà « son » personatge principal : Joan, e non pas Arnaud o « lo grand lop gris ». L’espessor psicologica que dona al personatge de Joan, e mai lo retrach fisic que n’imagina, son un biais de tornar bastir l’istòria… Aquesta es pas mai, dins lo recit del medecin, l’istòria del « darrièr daus Lobaterras », mas aquela de Joan…

Puèi avèm lo retorn a la situacion iniciala tala coma l’aviam quitada dins l’Avantprepaus... Las restas umanas son ensebelidas tornar, e mai lo manuscrit dins lo sac de cuer. Aquí tanben, retrobam de prepausses caracteristics de l’umor de Ganhaire, un umor que li servís sovent per prene de distància dins de moments dramatics :

Reculhí tot mon paubre monde dins un sac per las pompiras, e los portí, per de las novelas mortalhas, dins un conh de la forèst. La caissa era pas tròp bèla, ont los conhí tots. (p. 91)

Un passatge esmovent es aquel de l’adreiça a Joan que fai lo narrator : « Duerm dins la patz, Joan. Tas crentas son estadas vanas. La forèst de Feitaud a pas conegut l’orror que li aviás predicha. » (p. 91). Pasmens, abans de tornar al silenci, lo recit anima – al sens literal – la forèst, coma se li prestava una remembrança del drama :

A penas, de temps en temps, per las nuechs de trasluc, un vent leugier se leva, parier coma un planh. La cèrvia s’esvelha de sos raives, l’eschina tremolanta, la sauvatgina quilha una tèsta daus uelhs espaurits, e lo quite singlar leva un morre mautranquille de la terra fosilhada.
Me platz, alaidonc, de creire que, mielhs que non pas los òmes, la forèst de Feitaud se soven, un breu moment, de l’errança desesperada dau darrier daus Lobaterras.
Puèi, torna lo silenci. (p. 91-92).

« Puèi, torna lo silenci » (p. 92) : aital s’acaba lo pòstfaci e lo libre tot, coma s’èra dubèrt : « Luòc de patz e de silenci » (p. 7) : entre l’avantprepaus e lo pòstfaci, avèm un recit claus, embarrat sus el, coma lo pergamin trobat dins la tomba i embarrava lo mistèri del « darrièr daus Lobaterras ».

Lo recit encastrat

Elements d’analisi de la debuta

Aquesta segonda debuta (p. 11) evòca l’analepsi – lo retorn en reire – que vai seguir a travèrs lo recit de Joan de l’Arribiera vengut lo narrator, presentat amb son atribut de scriptor, una « pluma d’aucha ».

Lo luòc e lo moment

Son aqueles del recit-encastre : la forèst de Feitaud i es descricha parièr amb sa vegetacion. Lo tèxte comença per « La patz es tornada » (p. 11) : l’atmosfèra es comparabla a la del recit encastre, amb una diferéncia màger pasmens : lo vèrb « es tornada » sos-entend qu’es pas totjorn estat un luòc de patz, idèa qu’es precisada a la quatrena frasa que fai allusion a « las orrors passadas… »

Lo topos de la prima, a la debuta del raconte, presenta tanben un contraste amb çò que serà contat : « la forèst s’esvelha au printemps tornat. Las fuelhas daus chastanhs començan de se far veire. Las bèstias tornan començar de viure… »

Lo narrator

Son recit es marcat per una fòrta subjectivitat. Exprimís son orror (del passat, mai que mai), sa crenta (d’un futur redobtat). L’acte d’escritura, lo pausa coma una obligacion mentala que se’n desencusa alprèp d’un legeire eventual : « Si escrive quò d’aquí, quo es per pausar en quauque luòc lo secret tròp pesant que ai entrevist. […] pòde pas far autrament. » (p. 11).

Se presenta coma aquel que sap : dos còps dins lo primièr paragraf repren lo vèrb « saber », e mai lo segond còp amb lo pronom personal d’insisténcia : « sabe ». « Ieu, sabe… ». E pasmens fai allusion a sa « foliá », e mai se la ditz « assuausada ». E l’auto-descripcion que fai d’el dins lo darrièr paragraf de la pagina 11 « Si la pluma d’aucha tremola dins ma man […] coma las fuelhas d’un tremolau » met plan en valor aquela fragilitat fisica, deguda a un envielhiment subran ? o mentala ? Tot aquò es suggerit quand se presenta coma « nonmàs un vielh, emb sos piaus venguts blancs d’un sole còp, e sas mans parieras coma las fuelhas d’un tremolau » (p. 12). De remarcar la bela bastison circulara d’aquel paragraf entre lo vèrb « tremola » a la debuta e la comparason « coma las fuelhas d’un tremolau » a la fin. I a pas son que d’òmes–lops dins lo roman, i a tanben una bela continuïtat entre lo vegetal, l’animal e mai l’uman…

Aital avèm totes los elements per definir lo trebol necessari a la creacion de l’ambient fantastic : un narrator qu’afortís la veracitat de çò que conta, e que pasmens nos dona pro d’elements per dobtar de son estat mental.

La mesa en scèna de l’escritura

Coma lo narrator de La Bèstio dóu Vacarés de D’Arbaud, Joan explica perqué el, pichòt païsan, a pogut aprene a escriure : es estat abalit amb « lo filh del senhor ». Ditz tanben sa maladreça dins l’exercici, e, pasmens la necessitat que lo buta a l’escritura, una fòrça que lo despassa « çò que es necessari, quo es d’escriure : e escrive… ».

Aquel acte d’escriure es presentat amb doas comparasons, que la primièra es triviala : « coma l’òme begut se conha dos dets dins lo gorjareu, dins l’esper que lo vomir vai assuausar la sadolariá ». La segonda : « coma lo bleçat se trai la flecha dau peitrau » insistís sus la risca presa : escriure es una liberacion, mas aquel acte per se desbarrassar de çò que nafra, de çò que fai pèrdre lo sens, o la dignitat (coma lo tròp d’alcòl), es tanben un acte que pòt tuar.

Lo resumit de l’istòria que seguirà es fach puèi en doas expressions significativas per lor antagonisme, bastidas en parallèl sintaxic : « dau jorns los mai aüros a l’orror la mai infernala » (p. 13), amb la metafòra del « sendarèu », que resumisson plan la longa retrospectiva que seguirà e que farà lo còrs del roman :

Tròbe pas d’autre chamin per ma pluma que lo de ma vita a Lobaterra ; lo de ma vita e de la d’Arnaud, companh, amic e frair. Ò ! coma queu sendareu será dur, que mena daus jorns los mai aüros a l’orror la mai infernala ! (p. 13).

Dins aqueste roman, l’amistat met un pauc de doçor dins l’univèrs sauvatge pintrat. Tre la debuta, es exprimida, aquesta amistat entre Joan e Arnaud : « ieu lo petit païsan que son amistat emb lo filh dau senhor a quauque pauc enautat au dessús de sa condicion » (p. 12) e, dins l’extrach aquí dessús : « lo [chamin] de ma vita e de la d’Arnaud, companh, amic e fraire », una fraternitat « de lach », que s’explicarà pus tard.

La fin del recit de Joan de l’Arribiera

La fin del recit de Joan de l’Arribiera (p. 86-87) se fai en dos temps, separats per una ellipsi narrativa. La primièra part conta sa darrièra vision (tèrme que cal legir amb tota son ambiguitat semantica) d’Arnaud :

Quauques pas enquera, e poguí veire tos uelhs, Arnaud, tos uelhs retrobats, tot çò que semblava demorar de tu, tos uelhs plens de desesperança, d’onte rivavan quauquas lagremas. Veguí daus braç (de las pautas ?) se tendre vers ieu : esmansiament de bèstia ? gèste d’amor d’òme ? Zo saurai pas jamai.
Seguí los lops per los sendareus de la foliá. (p. 86)

Après l’ellipsi narrativa, retrobam lo narrator, que, « mercé a las erbas daus monges », sa « foliá s’es assuausada ». Es que lo cal creire ? Avèm pas que son punt de vista, donc, cap de certesa. Lo retrobam embarrat dins una « tristor » que li « rosica lo còr ». Embarrat tanben dins son impossibilitat d’envisatjar l’avenidor d’un biais segur : nos liura dos « possibles narratius », tals coma pensats per Claude Bremond17. I podèm imaginar primièr un scenari positiu que se desdobla entre possibilitat de redempcion (primièr paragraf) o victòria del ben sul mal mercé una possibla volontat divina (segond paragraf) :

Los uelhs suplicants, que pòde pas oblidar, me fan dire que lo mostre, enlai, a emportat dins l’eternitat lo planh de la doçor e de l’amistat que aguessen pogut èsser, e que los crits que udlará jusca a la fin daus temps serán mai daus sanguts de dolor que non pas de las udladas d’òdi e de mòrt.
Benleu, tanben, la volontat divina, si a quauque poder dins queu genre de chausas, fará que l’èsser innomable, un ser, tombe la fàcia contra terra, que sas àrpias esciquen per lo darrier còp la mossa de la forèst e que sa gola bruscissa per lo darrier còp la terra, s’emplissent d’un darrièr viatge de fuelhas mòrtas. (p. 86)

Mas podèm tanben faire l’ipotèsi de la seguida de la fatalitat :

Mas si la malediccion vòu que las fòrças maleficas l’empòrten, alaidonc, lops de Feitaud, fugètz de tota la vitessa de vòstras pautas magras : e v’autres, òmes de Lobatera, embarratz-v’autres detràs vòstres murs e vòstras pregieras. (p. 87).

E la duplicacion de la darrièra suplica del narrator embarra son recit dins lo mistèri que conten : « Que Dieu vos protegissa ! Que Dieu vos protegissa ! » (p. 87).

Conclusion

Quand estudièri aqueste roman amb mos estudiants en 2008, a l’escasença del programa del CAPES, poguèri esprovar lo plaser que trobavan a la lectura, en granda part degut a l’efiech d’identificacion amb lo personatge de Joan. Aqueste efièch d’identificacion es un dels ressòrts de l’escritura fantastica tala coma la descriu Todorov. Ganhaire lo capita meravilhosament, coma d’autres genres narratius. Un dels constats que podèm faire es que sa capacitat a descriure la realitat, son talent d’autor realista, dona una novèla pròva qu’un bon autor de fantastic18 es tanben a l’encòp un bon autor realista – e mai naturalista – coma o foguèron los Balzac o los Maupassant. Entre explicacion racionala per la foliá dels narrators o explicacion subrenaturala, l’abiletat de l’escriveire nos empacha de trencar. E aquesta ambiguïtat es ben la marca de l’escritura fantastica.