Amb aqueste numèro 3 de la revista Plumas, continuam nòstra exploracion de la colleccion Messatges de l’IEO començada amb lo n° 1. Un còp de mai, ni per la riquesa de las contribucions aicí recampadas, es pas estat possible de rendre compte de l’ensemble dels volums d’aqueste segond periòde. Esperam d’o far a l’escasença de numèros venents ont envisatjam de reflexions sus la plaça de l’Istòria dins l’òbra literària, sus la geopoetica de la poësia occitana, sus las relacions entre cançon e poèma… De segur qu’i trobaràn lor plaça los autors de Messatges, e mai los qu’escriguèron dins los periòdes ulteriors a aquest qu’estudiam aicí.

Una remarca particulara sus Renat Nelli, un autor – e critic – important dels dos periòdes estudiats. Aqueste, après un numèro especial de la Revue des langues romanes, foguèt l’objècte de publicacions importantas editadas pel GARAE de Carcassona, bailejadas per Philippe Gardy e los paures Daniel Fabre e Jean-Pierre Piniès. I remandam nòstres legeires1.

O avèm ja notat dins lo primièr numèro de nòstra revista consacrat a la colleccion Messatges : se lo trabalh critic suls tèxtes d’espereles es important, l’estudi dels contèxtes de publicacion dona a l’istorian de la literatura d’elements essencials per lor compreneson. Esclairan sovent lo contengut dels recuelhs, luenh, de còps, de çò qu’èra estat concebut pels autors. Aqueste contèxt se legís dins las correspondéncias, mas tanben dins mantun document reprodusit : dedicaças, butletins de soscripcions, brolhons… que meton en evidéncia lo pes de las condicions materialas : los fonds qu’es dificil de los trobar, la necessitat de redusir lo volum inicialament envisatjat per las brocaduras, las tascas ingratas de correccion de las espròvas, las dificultats de circulacion d’aquestas que lor arriba de s’esmarrar, los retards preses dins la publicacion. Aqueste contèxt es pas totjorn comprés pels autors, d’aquí l’expression de l’impaciéncia, e mai de l’impression d’injustícia e de non-reconeissença, que trobam dins lor correspondéncia, coma es lo cas per Robert Allan, o Marcelle Delpastre…

Dins aqueste numèro de Plumas, coma dins lo primièr, avèm jutjat important d’inserir d’annèxes nombroses als tèxtes publicats, mai que mai a travèrs d’articles critics de còps malaisits de trobar, que nòstres collaborators lor donan aicí une segonda vida. Dins aquel sens la màger part de las illustracions an una portada explicativa, puèi que rendon compte d’aquestes contèxtes d’edicion particulars e nos permeton de veire, concrètament, de tèxtes, d’imatges, de manuscrits de l’epòca concernida. Estudiar l’istòria d’una colleccion literària es tanben prene contact amb la matèria, lo supòrt, sentir « l’amor dau mestier » coma o escriviá Robert Lafont2.

Autre element contextual : la question de la lenga e de son escritura. Avèm ja evocat dins nòstre primièr numèro los problèmas que pausa als autors l’escritura d’una lenga minorizada, e mai s’an una bona mestria de la lenga orala, dispausan pas dels otisses de normalization escricha que ne son equipadas totas las lengas oficialas. Aquestes autors se tròban aital en situacion d’insecuritat linguistica. La particularitat de mantun e mantuna es lor ancoratge dins de territòris que son pas forçadament aqueles que la recenta nòrma alibertina i es la mai pròcha de lor parlar o de la cultura environanta. Es lo cas de Marcelle Delpastre, que s’apuejarà sus son compatriòta linguista Joseph Migot per adaptar son lemosin a aquesta nòrma. Per çò qu’es de Robert Allan, ligat per de rasons professionalas a de personalitats del Felibritge provençal, deurà compausar amb un contèxt polemic en aqueles temps de celebracion del centenari de la creacion del moviment mistralenc. Jean-François Courouau, qu’a consacrats d’estudis esssencials a l’òbra de Denis Saurat, resituís aicí los dos recuelhs publicats per aqueste dins la colleccion Messatges per rapòrt a son itinerari d’escritura. Segon el, Saurat se tròba dins « una posicion inconfortabla entre los que tenon pel mistralisme e lors adversaris de l’IEO ». Las correspondéncias meton en evidéncia aquestas questions linguisticas, que van plan al-delai de la quita definicion de las lengas. Serà pas estonat pasmens lo legeire de Plumas de la plaça qu’ocupan dins los escambis las questions de correccion grafica e la responsabilitat assumida per complir aquesta tasca per los quites editors, amb l’aval quasi permanent dels autors. Es interessant de veire que la generacion que prenguèt en carga las vint darrièras annadas de la colleccion foguèt al còr dels enjòcs de son temps, conscienta del trabalh gigant que demorava de complir.

Cada autor, cada obratge de la colleccion pòrta la marca de l’esfòrç mas tanben del dobte, de l’experiéncia… Plan sovent son de grops, de rescontres, d’escambis, d’amistats tanben (e mai de còps de desacòrds) qu’apareisson a lo qu’explòra la genèsi dels obratges. L’aventura occitana del sègle XX^en es aquí, omnipresenta, darrièr cada linha, al destorn de cada vers ; e es plan aquò que dona a la colleccion una dimension gaireben mitica. Aqueles que coneissèm coma escriveires son sovent tanben de critics, e constituisson en parallèl las « pichòtas mans » de l’ombra que sens elas jamai espelirián pas los tèxtes.

Aital apareis evidenta la correlacion entre la colleccion Messatges e los autres luòcs editorials de l’occitanisme d’après-guèrra, ligats a l’IEO per la màger part : la revista Oc, remplaçada, de 1965 a la fin 1967, per Letras d’Oc, abans de tornar paréisser per un numèro d’ivèrn 1969-1970. D’autres suppòrts son tanben evocats, coma la venerabla revista Gai Saber, la naissenta revista Viure, ligada al Comitat occitan d’estudis e d’accion que sos objectius despassavan largament l’encastre literari, o lo jove butletin Obradors, creat a l’Université de letras de Montpelhièr jos l’impulsion de Robert Lafont.

Estent que pareis aqueste numèro a l’escasença del centenari Robert Lafont, es essencial de joslinhar lo ròtle màger d’aqueste dins l’anament de Messatges entre 1954 e 1974, que siá en tèrmes de pensada e de reflexion o en tèrmes de mesa en relacion dels actors entre eles. Es l’autor, en 1957, d’un recuelh important de la colleccion : Dire. Jean-Claude Forêt reven sus aquel obratge, ne joslinha l’estructura binària : « D'une part l'amour, les choses, l’éros heureux ou douloureux, […]. D'autre part l'homme, le siècle, le principe de réalité, ou plutôt le principe d'une autre réalité, celle de la misère des hommes […] et la nécessité consécutive de l'engagement et de l'action ». Robert Lafont es d’alhors plenament engatjat dins lo trabalh material (correccion dels tèxtes, elaboracion dels contenguts dels recuelhs), una tasca que s’i agropa tanben son esposa Andrée-Paule, que Claire Torreilles definís coma « une des figures fondatrices de l’occitanisme des années 1950-1960 », critica pertinenta, editritz, mas tanben escriveira.

Andrée-Paule Lafont donèt a la colleccion Messatges, jos l’escais de Suzana Vincens, lo recuelh Lis Uelhs e son reiaume, que, escriu encara Claire Torreilles, « met l’accent sur le thème de la possession du pays par le regard » ; publiquèt tanben dos tèxtes dins la revista Oc abans de se taisar, en 1962. « Poésie interrompue », nòta Claire Torreilles. Andrée-Paule Lafont es tanben presenta dins lo trabalh d’edicion d’un recuelh d’importància del periòde : Chausida de Jòrdi Reboul, François Courtray ne presenta l’istoric, de sa conception a sa difusion, a travèrs l’estudi de la correspondéncia de Reboul archivada al Centre International de Recherche et de Documentation Occitanes de Béziers (CIRDOC - Institut occitan de cultura). L’istòria de l’edicion occitana, e mai largament de la colleccion Messatges, es una istòria agitada, « une histoire mouvementée » coma o joslinha Marie-Jeanne Verny a prepaus del recuelh Li cants dau deluvi de Robert Allan ont se compren aisidament que lo recuelh publicat es pas que la cara vesedoira de l’iceberg. Darrièr aquel libret prim, s’amaga una granda quantitat de tèxtes dispersats dins de revistas e mai sovent demorats manuscrits.

Coma Robert Lafont, la màger part de las grandas figuras de l’occitanisme del sègle XX^en portèron lor contribucion a la colleccion. De segur es lo cas d’Ismaël Girard, un dels dos fondators, en 1923-1924, de la revista Oc, que signa, jol nom de Delfin Dario, un recuelh poetic unenc paregut en 1960, que per l’essencial recampa de composicions brèvas publicadas dins los ans 1940 dins Oc. Philippe Gardy prepausa una exploracion d’aqueles poèmas plan mestrejats « écrits a l’ombre de Rilke » ont se retròban « des échos des écrivains catalan Joseph Sébastien Pons et occitan Max Rouquette, mais aussi, exprimée avec une grande économie de moyens, la présence charnelle d’une Gascogne culturelle où résonnent, au gré des paysages, le souvenir de Pétrarque à Lombez ou celui du poète baroque André Du Pré ».

Yves Rouquette es tanben una de las vosas importantas ; aital Marie-Jeanne Verny detalha lo ròtle fondator de son recuelh L’escrivèire public (1958) que considèra coma la « matrice d’une vie d’écriture et d’engagement ». Aital, son article s’organiza coma una remontada « dans l’itinéraire biographique d’Yves Rouquette […] depuis sa naissance à Sète de parents originaires de l’Aveyron jusqu’à la genèse de son aventure occitaniste ». Aviam regretat de pas poder evocar Aquarèla de Leon Cordes dins lo primièr numèro de Plumas, lo vuege es ara comolat gràcias a un autre article de Marie-Jeanne Verny que torna sus la recepcion dels recuelhs de Cordes en son temps mas joslinha tanben lo novèla vida e lor difusion, mai recenta, gràcia a la cançon occitana.

Demièg los autors de la colleccion, d’unes quitèron d’escriure, d’autres perseguiguèron una carrièra poetica prolifica coma Sergi Bec que publiquèt dos recuelhs dins la colleccion a aqueste periòde : Miegterrana en 1957 e Memòria de la carn seguit de Auba en 1960. Jean-Claude Forêt evòca sa « liberté d’écriture qui doit beaucoup au surréalisme » e tòrna sus la dualitat del segond recuelh, entre l’ombra de la guèrra en Argeria e le desir de l’aimada L’abséncia de l’amanta, l’exili puèi las retrobalhas son al còr d’una poësia del « jaillissement continu d’images ».

Jean-Claude Forêt tòrna tanben sus un autre poèta que son recuelh de joventut es la primièra traça d’una produccion poetica abondosa sens interrupcion fins ara : Philippe Gardy. Son agach sul recuelh Cantas rasonablas, gaire comentat en son temps, es una reconeissença meritada per una òbra qu’a sauput traversar lo temps e s’inscriure plenament dins lo caminament d’ensemble d’una creacion poetica « qui met fin à la tentation lyrique ». Aital la votz unica del « poèta escondut » per reprene le títol d’un collòqui que foguèt consacrat a Philippe Gardy3, ressona ja, tre 1968, dins lo concèrt d’una poësia d’òc plan mai variada qu’o auriá semblat.

La colleccion Messatges se dobrissiá amb la figura del Catalan Josèp-Sebastià Pons. Aquesta fraternitat literària entre Occitans e Catalans que s’es pas jamai dementida, coma ne testimònha totjorns en aqueste sègle XXI^en la seccion « Germanor » de la revista Oc, es incarnada dins los ans 1950 per las relacions entre Robert Lafont e lo poèta Jordi-Pere Cerdà (Antoine Cayrol dins lo civil). Claire Torreilles evòca aquel dialòg poëtic mai que mai materializat per dos poèmas : « Entre Sallagosa i Llivia » de Cerdà e « Pausa cerdana » de Lafont, qu’analisa e que nos ne dona lo tèxt. Marie Grau, ela tanben, torna sus la relacion dels dos escriveires que lor dialòg poëtic es mes en perspectiva amb lors engatjaments dins los moviments de renaissença occitana e catalana d’après 45. Li sèm reconeissents d’estudiar, a travèrs Cerdà, la part rosselhonesa de la catalanitat, que d’unes aurián de còps tendéncia a redusir a la Catalonha sud. Marie Grau evòca qualques-uns dels motius poëtics del recuelh de Cerdà Tota llengua fa foc, que n’estúdia la genèsi, mai que mai a travèrs un trabalh menimós sus las correspondéncias. Revèla tanben Cerdà coma critic del poète Lafont :

Dans Dire, il retrouve l'Orientacion de 1952, et les discussions qui s'en étaient suivies. Il y cherche son Tota llengua fa foc, lui qui a besoin du regard et des mots de Lafont pour parler de sa poësia ; il y évalue sa place dans « l'aventure commune », comme Dire fait de son autor « el testimoni del nostre dinamisme col·lectiu, per atènyer una realitat nova, la del nostre país actual » [le témoin de notre dynamisme collectif, pour atteindre une réalité nouvelle, celle de notre pays aujourd'hui]

Autre dialòg entre lengas e culturas, d’una tot autra natura, aquel que congreèt lo recuelh singulièr Breiz Atao, que lo poèta Youenn Gwernig i revirèt en breton de tèxtes d’Enric Espieux, Jean Larzac, e Yves Rouquette. Aquí tanben, dos agaches complementaris son portats sul recuelh. Delai d’« une même inspiration bretonne », e d’« une cohérence géographique peu visible », Claire Torreilles se prepausa « de suivre les fils croisés de trois écritures bien différentes, d’entendre ces voix que rassemble la traduction en breton ». L’universitari breton Francis Favereau, el, torna sus la personalitat e l’òbra de Youenn Gwernig, cantaire e poèta de sa generacion. Segon el, « le recueil […] s'inscrit dans un vaste effet qui a été qualifié par les chercheurs d'outre-Atlantique de “ postmoderne ”, celui de l'insertion encore à venir de nos singularités dans un nouvel humanisme relocalisé, s'affirmant dans une nouvelle forme de fraternité par-delà les différences, faisant comme fi pour autant de tout contexte institutionnel. »

Dins aqueles escambis entre lengas e culturas, lo cas d’Alan Ward es particularament interessant : aquest Irlandés publica en occitan un recuelh sul pòble curd, presentat per Sylvan Chabaud coma un « poème de voyage et d’engagement » e tanben coma « l’un des premiers exemples d’une littérature occitane déterritorialisée ». L’article explòra l’itinerari biografic e poëtic de Ward e s’interessa als motius que percorrisson lo recuelh. A l’exact opausat d’un exotisme de faciada, a travèrs la votz de Ward es plan lo pòble curd que s’exprimís, a la primièra persona, que s’adreiça al « fraire turc ». La Còrda Roja evòca l’espace qu’aquel pòble i viu, l’istòria d’aqueste, mas tanben los grands mites que son los supòrts de sa cultura. L’analisi de Sylvan Chabaud es completada per una presentacion de Ward per son filh – e omonim. Ward a pas solament publicat La Còrda Roja, tradusiguèt tanben en occitan, per la revista Oc, de poèmas irlandeses que son filh nos ne torna situar lo contèxt d’escritura. Enfin un article d’Adnan Celik e Ergin Opengin adutz d’elements precises sul percors de Ward al Kurdistan e sus son interès prononciat per la lenga e la cultura kurdas, interès que lo menèt a realisar de trabalhs inedits de traduccion, de recèrca linguistica e d’engatjament en favor de la causa kurda.

Autres recuelhs de la colleccion marcats pel viatge e l’endacòm mai : los dos obratges de Jean Seguy (Joan-Baptista Seguin de son nom de pluma occitana), Aiga de Nil e Poëmas del non ont Philippe Gardy reconeis un « univers poétique […] tissé de déplacements, de voyages, réels ou imaginaires, qui renvoient aux circonstances de l’existence ». I descobrissèm, coma per d’autres autors que podèm qualificar de “comètas”, una inspiracion druda, atentiva als instants e a l’aiga del mond qu’evoluís, se transfòrma, nos escapa benlèu. Jean Seguy, sociològ de las religions de renommada internacionala al CNRS, perseguiguèt son interès per la lenga d’òc e sa creacion jos d’autras fòrmas mai sa poesia coneguèt pas d’esperlongament vertadièr aprèp las annadas seissanta-dètz. L’article de Philippe Gardy es adonc un testimoniatge preciós e una convidacion a la relectura d’una escritura mesconeguda.

Quand en 1974, una pagina de l’aventura de la colleccion Messatges se vira, s’agís pas d’una fin, mas plan d’una dubertura4. Los darrièrs recuelhs publicats pòrtan testimòni de modalitats e de malhums novèls que permeton de perseguir lo trabalh de publicacion e de difusion d’una escritura poëtica occitana que, e mai se demòra de qualitat, e mai s’es totjorn originala, vivaça e productiva, es totjorn sotmesa a las conjoncturas economicas d’una cultura minorizada. Aquela escomesa foguèt la de Messatges mai de trenta ans de temps. Trenta annadas que, coma ne pòrtan testimòni los autors dels articles de nòstres dos numèros consacrats a la colleccion, an pas acabat de noirir las recèrcas avenidoiras e d’inspirar las creacions futuras. Laissèm los darrièrs mots a Robert Allan :

Alai dins la mar
Barrutlat deis èrsas
Vese un codolet
Balha-me ta man

Balha-me ta man
Emé ton parlum
E te seguirai
Coma un prefum lèu